خوزتوریسم

اولین پمپ بنزین ایران در آبادان با قدمت یک قرن

در حدود یکصد سال پیش نخستین پمپ بنزین در ایران شروع به کار کرد و بنزینی با عنوان پارس عرضه می‌کرد. این پمپ بنرین در شهر آبادان و در سال ۱۳۰۶ توسط یک شرکت انگلیسی بنا شده است و ابتدا برای توزیع و فروش نفت سفید بوده است. بعد از آن و با ورود اتومبیل ها این جایگاه به پمپ بنزین هم تبدیل شد. سپس این محل به موزه نفت تبدیل شده است و در آن نمونه ای از انواع مخازن، نازل ها، تلمبه ها از دوران مختلف و تعدادی عکس قدیمی و مستندات در معرض نمایش است.

در حدود یکصد سال پیش نخستین پمپ بنزین در ایران شروع به کار کرد و بنزینی با عنوان پارس عرضه می‌کرد. این پمپ بنرین در شهر آبادان و در سال 1306 توسط یک شرکت انگلیسی بنا شده است و ابتدا برای توزیع و فروش نفت سفید بوده است. سپس با ورود اتومبیل ها این جایگاه به پمپ بنزین هم تبدیل شد. سپس این محل به موزه نفت تبدیل شده است و در آن نمونه ای از انواع مخازن، نازل ها، تلمبه ها از دوران مختلف و تعدادی عکس قدیمی و مستندات در معرض نمایش است.

مکان قرارگیری پمپ بنزين آبادان روی یک نقشه قدیمی

ساختمان پالایشگاه آبادان در زمستان سال 1909 میلادی شروع شد، لکن بر اثر اشکالات ناشی از بدی آب و هوا و تأخیر در رسیدن ماشین‌ها و لوازم از انگلستان و بالاخره اشکالات غیر مترقب فنی تکمیل آن تا سال 1912 مقدور نگردید و تا تابستان سال بعد نیز به طور عادی پا به مرحله عمل نگذارد. این نکته قابل توجه است که از زمانی که امتیازنامه دارسی به امضاء رسید تا موقعی که محصولات نفتی تصفیه شده ایران برای فروش در بازارهای دنیا مهیا گردید 12 سال تمام طول کشید.
اما بر اساس تاريخي كه بر تابلوي پمپ بنزين آبادان در تصاوير قديمي از اين جايگاه ديده مي شود، تاريخ ساخت آن 1927 ميلادي (1306 خورشيدي) است. هر چند به احتمال فراوان سابقه اوليه ساخت اين بنا به سال هاي قبل تر از آن نيز مي رسد. چرا كه با گذشت چند سال از تكميل پالايشگاه آبادان، در نزدیکی آن ساختمانی کوچک با عنوان SERVICE STATION BP ساخته شد كه توسعه آن به شكل گيري اين بنا منجر شد.

در اين جايگاه ابتدا سوختگیری با استفاده از حلب هایي كه در شرکت BP توليد شده بود، انجام می گرفت. ولی پس از چند سال با نصب یک پمپ در کنار این بنا عملا این محل به یک پمپ بنزین تبدیل شد. از آن پس تا دهه ‌ها این محل به وعده گاه راننده‌های شرکت نفت انگلیس و ایران بدل شد که برای سوختگیری یا تعمیر خودروهایشان به آن مراجعه می کردند.

در آذر ماه 1330 کتابی تحت عنوان راهنمای ایران توسط انتشارات دائره جغرافیایی ستاد ارتش به چاپ می‌رسد. این کتاب که در برگیرنده اطلاعات، نقشه‌ها و جداول جغرافیایی ایران از وزارتخانه‌ها، ادارات دولتی و بنگاه‌های مختلف می‌باشد، در صفحات 2 تا 4 بخش سوم راهنمای ایران، نقشه قدیمی آبادان را ارائه مي كند. در اين نقشه پمپ بنزين آبادان كاملا مشخص شده است. این نقشه سندی است که فعال بودن پمپ بنزین قدیمی آبادان را در سال 1330 نشان می‌دهد.

بخش های تشکیل دهنده موزه بنزین خانه آبادان

تجهیزات مورد استفاده سوخت رسانی و گرمایشی، انواع دستگاه های پمپ بنزین همراه با تاریخچه استفاده از این دستگاه ها در کشور، خودروهای قدیمی سوخت رسان، پمپ بنزین و خودروهای قدیمی در حال سوخت گیری؛ فضای شعبه های قدیمی نفت، مخازن قدیمی پرچی، مجموعه تانکرهای سوخت رسان و اسناد و مستندات تاریخی مربوط به توزیع فرآورده های نفتی از بخش های تشکیل دهنده موزه بنزین خانه آبادان است.

؛؛نفت و نقاشان نوگرا؛؛
پژوهشی در تاثیرگذاری صنعت نفت برهنر مدرن

"نفت"تنها یک صنعت مکانیکی و بی روح و خشن عملیاتی نبود!حوزه های مختلف زیست بشری از دوران باستان تا روزگار مدرن از آن متاثر بوده اند و با اکتشاف صنعتی آن در ایران نیز، جلوه های مختلف زیست ایران و ایرانی، آگاه و ناخودآگاه و خواسته و ناخواسته متاثر از آن و به تعبیری؛ "نفتی"شد.
اگر اقتصاد و تغییر شیوه ی تولید، نخستین جلوه و رخ نمون تاثیرگذاری این صنعت بود، به تدریج و البته با تسریع، حوزه های دیگر نیز از آن متاثر گردید.از سیاست در دو بخش حکمرانی و حکومت گری داخلی و روابط بین الملل و اقتصاد سیاسی گرفته تا حوزه های اجتماعی، فرهنگی، بهداشت و درمان، ورزش و فرهنگ و هنر، "نفت" و مدرنیزاسیون و "تکنوکراسی نفتی" تاثیرات خود را به نمایش گذاشت.این تاثیر گذاری در سراسر تاریخ یکصد و چند ده ساله ی نفتی شدن ایران از چاه"نمره یک" مسجد سلیمان تا به امروز ادامه دارد.از محلی که دوست و همشهری خوب من؛"محمد صمدی راد"، پژوهشگر تاریخ هنر و مولف کتاب"نفت و نقاشان نوگرا" مجهولات دوران کودکی و نوجوانی خود را از آن محل را در تالیفش جستجو می کند:
؛؛همه ی سال های کودکی و نوجوانی من در کنار دکلی که"رینولدز"علم کرده بود، سپری شد.همان چاه شماره یک که چهره ی جهان را دگرگون کرد.ما بچه های محله ی نمره یک در سراشیبی دره ی مجاور این دکل پیر، پاپتی(=پا برهنه) روی لوله های قطور نفت می دویدیم، بازی می کردیم و از داستانش هیچ نمی دانستیم؛؛(ص12کتاب)
محمد صمدی راد، متولد1353، کارشناس ارشد پژوهش هنر از دانشگاه چمراه اهواز-دانشکده هنر شوشتر است و این موضوع را نخست در قالب پایان نامه دوره ی کارشناسی ارشد خود با راهنمایی دکتر احد روان جو، استادش در همان دانشکده، مورد پژوهش و بررسی قرار داد و چنانچه خود در پیش گفتار کتاب آورده است: ؛؛در مرحله تبدیل آن به کتاب مطالب و تصاویر تکمیلی دیگیری به آن افزوده گردید؛؛(ص15)
کتاب؛"نفت و نقاشان نوگرا" در سال1400توسط انتشارات ترجستان(تهران)در قطع وزیری و در 254صفحه به بازار نشر ارائه گردیده و البته از جستجوی عنوان پژوهش در پایگاه الکترونیک سیویلیکاCIVILICA مشخص می شود که در سال1397 مولف و استاد راهنمایش (دکتر روان جو) بصورت مشترک مقاله ای با عنوان؛ "بررسی تاثیر پیدایش نفت بر نقاشان نوگرای ایرانی(حدفاصل سالهای1319تا1359)" در شماره یکم از دوره ی سوم مجله ی"مبانی نطری هنرهای تجسمی" ارائه نموده اند که آن مقاله هم در نوع خود جالب و خواندنی است.
صمدی راد، در مقدمه به پیشینه ی تحقیق و کتابشناسی موضوع پرداخته و محتوای اصلی کتاب در سه فصل با عناوین به ترتیب؛ "شهرهای نفتی" ، "هنرهای تجسمی در شهرهای نفتی" و "تحلیل یافته های پژوهش" ارائه شده است.این ترتیب ارائه و مطالعه ی کتاب، نشان دهنده ی این است که از منظر روش شناسی پژوهشی، مولف "روش قیاسی" و از کل به جزء را برای انجام پژوهش خود برگزیده که با توجه به ذیل بوده نقاشی مدرن در نقاشی و خود نقاشی در هنرهای تجسمی، اتفاقا انتخاب درست و کاربردی بوده است.
در فصل اول؛ با نگاهی کوتاه به تاریخ نفت، ساختار اجتماعی شهرهای نفتی و معماری در این شهرها مورد بررسی قرار گرفته و "جیمز مالیسن ویلسن" معمار سرشناس و سازنده ی بافت مدرن در شرکت-شهرهای مسجد سلیمان و آبادان به اجمال معرفی شده است.همچنین در همین فصل، رسانه های ارتباط اجتماعی در نفت، شامل؛ مطبوعات و بولتن های نفتی، رادیو نفت ملی و همچنین تلویزیون آبادان معرفی شده اند.
در فصل دوم، مولف دوره های زمانی شکل گیری و رشد هنرهای تجسمی در دوران معاصر ایران را از سال1298 تا 1359خورشیدی به چهار دوره تقسیم بندی و تعریف کوتاه نموده، اما در تبیین وضعیت هنرهای تجسمی در شهرهای نفتی، بر اساس منابع و بولتن های در دسترس و افراد شاخص در این حوزه، هنرهای تجسمی را در بخش های عکاسی، نقاشی، مجسمه سازی، گرافیک و فیلم سازی مورد بررسی قرار داده و همچنین به استفاده از طراحی و نقاشی در بولتن های نفتی و همچنین اخبار برگزاری نمایشگاه های هنرهای تجسمی مختلف و از جمله نقاشی بر اساس اخبار منتشر شده در همان بولتن ها می پردازد.
هوشنگ پزشک نیا، ایران درودی، شکرالله منظور، غلام عباس عکاسی، ابراهیم و کاوه گلستان، شیرین جاوید، ویدا مقبلی، ژرژ یونانی، اینچ مورات، واروژ میناسیان و سمبات درکیورقیان، برخی از هنرمندانی هستند که آثار و کارهایشان در تالیف مذکور توصیف و معرفی شده اند.همچنین اطلاعات جالب و منحصر به فرد و جدیدی ارائه می شود در خصوص "جهانگیر احمدپور" عکاس شرکت نفت در مسجد سلیمان که پژوهشگر به لطف مراجعه و موافقت عکاس و آرشیویست دیگری به نام حسن نصیر قاضی، از وجود و حضور این عکاس قدیمی در مسجد سلیمان و مناطق نفت خیز مطلع و وی را به مخاطبان معرفی نموده است.(ص121)
فصل سوم و پایانی کتاب به تحلیل یافته های پژوهش اختصاص دارد و در آن به مستنداتی از حمایت شرکت نفت از هنرمندان، درآمدهای نفتی و تاثیر آن بر هنرهای تجسمی و حضور نخبگان فرهنگی در مناطق نفت خیز  جنوب اشاره شده است.
پژوهش انجام شده توسط محمد صمدی راد همانگونه که خود در پیشگفتار کتابش اشاره نموده؛ بخش اندکی از رخ دادهای هنری سال های مورد بررسی را پیش روی ما می گذارد(ص15) اما همین دریچه ی محدود و کوچک از این رو ارزشمند و خواندنی و مهم است که بیانگر حضور پر رنگ نقاشان نوگرای ایران، طی دهه های1320تا1350خورشیدی در شرکت-شهرهای نفتی ایران و خصوصا مسجد سلیمان و آبادان است.بوجود آمدن طبقه متوسط شهری در مقیاس این شهرهای نفتی که مخاطب مناسبی برای محصولات فرهنگی بوده اند و همچنین رویکرد مثبت و سازنده ی متولیان وقت شرکت نفت در مقطع زمانی مورد پژوهش، باعث گردید تا نمایشگاه های فرهنگی هنری برگزار شده در این شرکت-شهرها همپای پایتخت، بازخورد داخلی و خارجی قابل توجهی داشته باشند.
هرکدام از افرادی که صمدی راد در اثر خود به معرفی آنان پرداخته و البته نقاشان دیگری همچون "وینچنزو بیانکینی"که بدان ها اشاره نشده، دارای ظرفیت انجام پژوهش های مستقل بوده و پژوهشگران و به ویژه دانشجویان ارجمند مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری رشته های مرتبط می توانند بصورت موردی و جزئی تر به معرفی آنان بپردازند.بخصوص اینکه بر خلاف زمانی که مولف مشغول تحقیق در مورد تز کارشناسی ارشد خود بوده(احتمالا سال های 1395تا 1397) منابع و بولتن ها و نشریات و همچنین کتاب ها و منابع مرتبطی که مولف در چندجا به نبود آنها در خوزستان و انتقال شان به محمود آباد و تهران اشاره نموده، در قالب مستندنگاری طرح موزه نفت مسجدسلیمان از آرشیوBPدر لندن و تهران و اهواز و آرشیوهای دیگر به نخستین شهر نفتی ایران بازگردانیده شده و هم اکنون در کتابخانه و آرشیو اسناد موزه نفت مسجدسلیمان در"بی بی یان"موجود و با هماهنگی روابط عمومی شرکت نفت و گاز مسجدسلیمان و مسئول موزه نفت مسجدسلیمان در اختیار علاقه مندان، دانشجویان و پژوهشگران هستند.در کنار این کتاب ها و بولتن ها، اسناد تاریخی و اشیای مهمی از میراث صنعتی مسجد سلیمان و ایران نیز که گاه سوژه و چشم انداز نقاشان و هنرمندان بوده، در نخستین شهر نفتی ایران و خاورمیانه در دسترس علاقه مندان است.
در یخش پی نوشت های فصل سوم کتاب، با اشاره به ظرفیت موزه ای مسجد سلیمان، آمده است که دکتر مهران دشتی، مولف کتاب؛"مسجد سلیمان، نخستین خاستگاه مسکن غربی در ایران" که سال1395 اثرشان منتشر گردیده، پیشنهاد دهنده توجه به ظرفیت موزه ای مسجد سلیمان بوده اند(ص247)در این خصوص البته شایان ذکر است، براساس مستندات موجود، نخستین پیشنهاد دهنده ی ایجاد پارک موزه نفت در مسجد سلیمان با مشخص نمودن پنج نقطه و سایت"میراث صنعتی" پراکنده در سطح شهر مسجدسلیمان، مهندس اسماعیل فرهادیان، از فرزندان دلسوز و دغدغه مند مسجد سلیمان و مهندسان شاخص نفتی در اوایل دهه ی 1380 خورشیدی و بیش از یک دهه قبل از انتشار کتاب آقای دشتی بوده اند.
همچنین در بخش پیشینه ی تحقیق و کتاب شناسی موضوع نیز چندین اثر ارزشمند دیگر وجود دارد که در صورت مراجعه بدان ها، ضمن اشراف بیشتر به موضوع، اطلاعات و مطالب بیشتری در اختیار خواهد بود.از جمله کتاب ارزشمند؛ "نفت شهرهای ایرانی" تالیف دکتر نورالدین امیری که اتفاقا این اثر هم پایان نامه دکتری این دوست ارجمند بوده و سال1394 منتشر گردیده،کتاب ها و مقالات دکتر سیروس باور، چهره ی شاخص معماری و از مفاخر خوزستان در زمینه ی تمدن نفت،دوره کتاب های زنده یاد عباس طرفی، استاد منوچهر یاوری و دیگر مولفین و نویسندگان مسجد سلیمانی و خوزستانی که در این زمینه نوشته اند و از جمله و خصوصا کتاب ارزشمند؛"تاریخ مسجدسلیمان" تالیف دانش عباسی شهنی که پس از گذشت دو دهه، همچنان رفرنسی ارزشمند برای شناخت تاریخ نفت و مسجد سلیمان است و از جمله، مستندات و پلان پیشنهادی مهندس اسماعیل فرهادیان برای ایجاد موزه نفت مسجد سلیمان در بخش ضمائم چاپ دوم همان کتاب آمده است.
محمد صمدی راد با پژوهش در زمینه ی تاثیر فضای صنعتی ناشی از فعالیت نفت در خوزستان و بر هنرمندان نقاش نوگرا در کشور، پنجره ای گشوده به یکی دیگر از ابعاد تاثیرگذاری و تعامل صنعت و هنر و اثرش از این منظر ارزشمند، خواندنی و قابل تامل است.به خصوص اینکه نگاه آکادمیک و دانشگاهی او در پژوهش هنر، اعتبار این نخستین اثر در زمینه ی بررسی ابعاد هنری در صنعت نفت را ارزشی دوچندان می بخشد.
چاپ اول کتاب نفت و نقاشان نوگرا، تالیف دوست گرانقدر و فرهیخته ام؛ محمد صمدی راد را انتشارات ترجستان تهران در سال1400 به بازار نشر ارائه و طراحی روی جلد آن را سیاوش برادران انجام داده است.
امیدوارم زحمت محمد صمدی راد، طلیعه ای باشد بر انجام و انتشار پژوهش های بیشتر در بررسی تاثیرات فرهنگی هنری صنعت نفت در تاریخ بلند خود.

فرشید خدادادیان
پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی

مهراب امیری؛ چهره ی شاخص نفتی، پژوهشگر و مترجم تاریخ
به مناسبت یکم تیرماه، سالروز درگذشت مرحوم به سال1376

فرشید خدادادیان
پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی

صنعت نفت در گذشته ای نه چندان دور، بواسطه ی بهره مندی از نیروی انسانی متخصص و توانمند، همواره از شهرت و جایگاه قابل توجهی در سطح کشور و منطقه برخوردار بوده و به دلیل فضای کاری مدرن و ارتباطات این صنعت، کارکنان و مرتبطینش با مظاهر زیست مدرن بصورت مستمر ارتباط داشته و همواره این ظرفیت و فرصت وجود داشته تا آن بخش از کارکنانش که به حوزه های تخصصی در زمینه های فرهنگی و هنری از ادبیات گرفته تا سینما و هنرهای نمایشی و از هنرهای تجسمی تا پژوهش های تاریخی فرهنگی، علاقه مند بوده اند نیز این فرصت و مجال را داشته باشند تا در کنار کار در صنعت نفت، به علایق و سلایق شان نیز بپردازند.
این گروه، در کنار دیگر نام آورانی که تشخص و اشتهارشان خارج از نفت ایجاد و بعدها و با توجه به ظرفیت های جذاب صنعت نفت به این حوزه پیوستند، چهره های شاخص صنعت نفت را تشکیل می دهند و زنده یاد مهراب امیری(1304-1376)از جمله ی این چهره های شاخص است.
مهراب امیری، دهم آبان سال1304خورشیدی در روستای جارو از دهستان های حومه ی هفتکل در استان خوزستان بدنیا آمد."جارو"، محل سکونت طایفه ی"مکوندی"از شاخه ی "چهارلنگ"ایل بختیاری بود و نام خود را از جغرافیای تاریخی که در آن قرار گرفته بود؛ "جای رود"می گرفت.
مهراب، نوه ی زنده یاد کاید اسماعیل، از بستگان محمد تقی خان چهارلنگ، از مشاهیر بختیاری و فرزند کاید(قائد)علی، از بزرگان روستای جارو و تیره ی"کاید"طایفه ی مکوندی بود.کاید علی به جز مهراب، دو فرزند پسر دیگر به نام های سهراب و آقاجان(معروف به کاید شنبه)نیز داشت(1)و مادر مهراب نیز؛"خانم جان"، بانویی با اصالت و بزرگ زاده بود.
تیره ی"کاید"طایفه ی مکوندی در روستاهای؛جارو(جا رود)، رود زرد و دره خرزهره ساکن بودند و مهراب تا سالی که برای تحصیل به دبستان رودکی هفتکل وارد شد، در چنین جغرافیایی روزگار کودکی اش را گذراند.هفتکل، دومین منطقه ای بود که پس از میدان نفتون، نفت در آن کشف شده بود و ایجاد شرکت-شهر نفتی هفتکل نیز به مرور انجام و مهراب در دبستان رودکی این شرکت-شهر نفتی مشغول به تحصیل گردید.
دبستان(و بعدها دبیرستان)رودکی هفتکل با شکل معماری مدرن و اروپایی و ناقوسی بر فراز سردرب ورودی آن، خود مصداقی از ورود به دنیای مدرن بود و علاوه بر مهراب و در طول سال های فعالیت آموزشی در این شرکت-شهر نفتی، محل دانش آموزی و پرورش افراد شاخصی همچون؛ پروفسور داریوش فرهود، پدر علم ژنتیک ایران، دکتر سیروس یاور، چهره ی شاخص معماری کشور و بسیاری افراد شناخته شده و فرهیخته ی دیگر نیز بود.
مهراب تا سال 1317 در هفتکل درس خواند و سپس به مسجد سلیمان عزیمت کرده و در سال 1324 توانست مدرک سیکل نهم را از مدرسه ی سیروس مسجد سلیمان دریافت کند.بلافاصله در همین سال، معلم اداره ی فرهنگ شد و بین سالهای 1324 تا 1327 توانست دیپلم نظام قدیم را اخذ نماید.در این سال ها، وی آموزگاری و مدیریت دبستان زادگاهش، روستای جارو را به مدت سه سال به عهده گرفت.(2)
 

گزارش کامل در ادامه نوشته

مستندنگاری پیشینه ی توجه به محیط زیست در صنعت نفت
با معرفی میراث صنعتی برجای مانده ی یکی از نخستین واحدهای تصفیه فاضلاب در شرکت شهر نفتی مسجدسلیمان

این یادداشت، به مناسبت هفته ی محیط زیست سال1401(2022م) و پنجشنبه19خرداد؛روز «محیط زیست، صنعت، پسماند و توسعه پایدار»، با مساعدت و دو تن از دوستان صاجبنظرم؛ محمدرضا دادگرنژاد،بازنشسته ی صنعت نفت و نویسنده ی کتاب "بیست فوتی ها"و محسن انصاری، کارشناس صاحبنظر در حوزه محیط زیست و مسئولیت های اجتماعی صنعت نفت تهیه گردیده که از ایشان سپاسگزارم.
پنجم ماه ژوئن هرسال، برابر با پانزدهم خرداد ماه تقویم خورشیدی، روزی است که از سوی سازمان ملل متحد برای افزایش آگاهی مردم در راستای حفاظت و نگهداری از محیط زیست و البته ترغیب دولتمردان و سیاستمداران به اتخاذ تصمیماتی برای پیشگیری از تخریب محیط زیست و گونه‌ های زیستی‌ جانوری، پوشش گیاهی و زیست بوم انسانی، به‌ عنوان روز جهانی محیط زیست World Environment Day انتخاب و اعلام شده ‌است.
انتخاب این تاریخ به عنوان روز جهانی محیط زیست به سال1972میلادی باز می ‌گردد.در پنجم ژوئن آن سال، برای اولین بار، سازمان ملل متحد، کنفرانسی را با موضوع انسان و محیط زیست در شهر استکهلم سوئد برگزار و همزمان با برپایی این کنفرانس، مجمع عمومی سازمان ملل، قطعنامه‌ ای را نیز تصویب کرد که منجر به تشکیل برنامه ی محیط زیست سازمان ملل متحد(UNEP)گردید.از آن تاریخ تاکنون، در کشورهای مختلف جهان این روز گرامی داشته شده و مجالی است برای یادآوری لزوم توجه بیشتر به حفظ محیط زیست.
شعار روز جهانی محیط زیست در سال ۲۰۲۲؛«تنها یک زمین، تمرکز بر زندگی پایدار در توازن با طبیعت» انتخاب شده است.رویکردی متاثر از مسائل جدید جهانی در عرصه ی محیط زیست و با تاکید بر توازن با طبیعتی که قوانین خاص خودش را دارد و انسان در طول تاریخ خود متوجه این مهم گردیده که هرگاه با طبیعت و زمین، بدرفتاری کرده، نتایج نامطلوب آن را در بلند مدت در زندگی خویش دیده است!
روز جهانی محیط زیست در ایران همزمان است با پانزدهم خرداد ماه و تعطیل رسمی این روز به مناسبت سیاسی و مذهبی.از سویی دیگر و با توجه به تنوع حوزه ها و عرصه های محیط زیست، باعث گردیده تا این مناسبت جهانی در ایران، معمولا بصورت هفته ی محیط زیست گرامی داشته شود و طی هفته ی مذکور، عرصه های مختلف محیط زیست مورد تاکید، بازخوانی و آسیب شناسی قرار گیرند و البته؛ تقدیر و تکریم فعالان و ارائه ی بیلان کارهای یکساله نیز انجام شود.
امسال(1401) در نامگذاری به عمل آمده برای روزهای این هفته، پنج شنبه ۱۹خرداد1401 به نام؛«محیط زیست، صنعت، پسماند وتوسعه پایدار»نامگذاری شده است.
در شرایطی که عموما "صنعت" بعنوان یکی از معضلات محیط زیستی شناخته می شود، انتخاب این عنوان تجانسی تامل برانگیز است که از سوی برخی فعالان و نظریه پردازان عرصه ی محیط زیست، بعنوان توصیفی پارادوکسیکال و متضاد مورد نفد قرار گرفته.نقدی که شاید در نگاه عمومی به "صنعت" چندان نیز بی ربطی نیست، اما حداقل در عرصه ی صنعت نفت، بعنوان قدیمی ترین صنعت مدرن کشور و در عین مشکلات زیست محیطی که در سال های اخیر بنام صنعت نفت رغم خورده، مستندات و میراث صنعتی قابل توجهی در مناطق نفت خیز ایران وجود دارد که تایید کننده ی توجه صنعت نفت در برنامه ی مدیریت صنعتی کلان آن به مقوله ای که امروزه بنام "محیط زیست" می شناسیم، وجود داشته است.بازخوانی و معرفی این مستندات و میراث صنعتی برجای مانده در این زمینه، علاوه بر ثبت تاریخی آن، از این منظر نیز قابل توجه و تامل است که می تواند الگوی مناسبی برای تداوم این توجهات زیست محیطی، البته با تعاریف بروز رسانی شده و منطبق با مفهوم توسعه ی پایدار داشته باشیم.
آثار و ابنیه ی صنعتی،خدماتی، مسکونی و زیرساختی از نخستین سال های شکل گیری صنعت نفت در جنوب غرب ایران در شرکت-شهرهای نفتی ایجاد شده در آن سامان، فراوانند.از جمله این تاسیسات خدماتی و زیرساختی و محیط زیستی باید به تاسیسات تصفیه و تبدیل پساب و فاضلاب انسانی ایجاد شده در کلونی های جمعیتی تشکیل شده در مناطق و محلات مختلف این شرکت-شهرها اشاره نمود.
shit plantها، تاسیسات بسیار مهمی در ساماندهی پسماندهای مناطق مسکونی بودند و در شرایطی که با عقل و تحلیل امروز، از استعمارگرانی که آمده بودند تا نفت استخراج کنند و چپاول کنند و ببرند، قاعدتا نباید انتظار ایجاد زیرساخت ها و تاسیسات بهداشتی و با تعریف امرو؛"محیط زیستی"داشته باشیم، بخش قابل توجهی از وقت، درآمد و همچنین نیروی انسانی و تجهیزات مرتبط به این امور اختصاص یافت و بقایای تاسیسات و میراث صنعتی برجای مانده از این پلنت های بسیار قدیمی، تایید کننده ی توجه مدیران استعمارگر کمپانی نفت، به زیست بوم و بهداشت و موضوعی بود که امروزه تحت عنوان "محیط زیست" از آن یاد می کنیم!
همزمان با شکل گیری تاسیسات صنعتی، ساختمان سازی ها و شهرسازی های کمپانی نفت برای اسکان کارکنان خود در قالب شرکت-شهرهای نفتی از مسجد سلیمان آغاز و در ادامه به آبادان، هفتکل، لالی، آغاجاری، نفت سفید، گچ کوراوغلی(گچساران) و سایر شرکت-شهرهای نفتی در جنوب غرب ایران توسعه پیدا می کند.در تمامی این کلونی های مسکونی، نکته ی جالب در کنار شهر سازی و ساختمان سازی، توجه به زیرساخت های حداقلی بهداشتی و زیست محیطی است.
shit pldntها(گی پلنت ها در گویش محلی)از جمله این تاسیسات ایجاد شده برای کاهش آسیب به محیط زیست هستند که خوشبختانه حداقل یکی از آنها در شرکت-شهر نفتی مسجد سلیمان و محله ی بی بیان هنوز پابرجاست و سندی است بر توجه صنعت نفت به محیط زیست و همانگونه که پیشتر آمد؛ باید به این نکته توجه ویژه داشت که این سازه و همچنین سایر تاسیسات مشابه در زمان و توسط کسانی برنامه ریزی و اجرا و ساخته شده که کمترین تعلق خاطر به ایران و زیست بوم ایران را نداشته و در هیچ یک از قراردادها و معاهده های خود، چه با حکومت مرکزی قاجار و پهلوی و چه با حکمرانان و ملاکان محلی(خوانین بختیاری در مسجد سلیمان و شیوخ عرب در آبادان)متعهد به چنین امری نشده بودند!؟
Shit plant بی بیان در شهرستان مسجد سلیمان، در دره ای مابین لین های منازل کارگری و بنگله های کارمندی و مشرف به دره ای است که نهایتا به شیار و دره ی طبیعی مجرای رودخانه محلی و فصلی"تمبی"جانمایی و ساخته شده است.آنچه در بازدید از این سازه ی میراث صنعتی برجای مانده از دهه های نخست فعالیت صنعت نفت در این منطقه جلب توجه می کند، ساختار مهندسی شده ی حوضچه های سیمانی مرتبط و پلکانی هستند که جهت هوادهی به فاضلاب ورودی و نهایتا تصفیه ی فاضلاب و جداسازی و لخته سازی پسماند باقی مانده انجام و نهایتا و پس از تبخیر باقی مانده ی آب همراه، به کود انسانی تبدیل و به استناد گفتگوی تاریخ شفاهی با برخی ساکنان و مطلعان محلی، در فضای سبز و باغات استفاده می شده است.فرایند بسیاری جالبی از مدیریت پساب و پسماند در مقطع زمانی که هنوز از تشکیلاتی برای حفاظت از محیط زیست در ایران و بسیاری از نقاط جهان خبری نیست!
توجه به این موضوع و ساخت shit plantها و wastewater plantها در اروپا از میانه ی قرن نوزدهم در اروپا رایج شد و در زمینه ی تصفیه ی آب آشامیدنی نیز شواهد و مستندات تاریخی از ساخت تصفیه خانه آب در 1840میلادی در بندر گلاسکو بریتانیا خبر می دهد و این از نخستین شهرهایی در اروپا بوده که آب فیلتر و تصفیه شده به مصرف کنندگان رسیده است.
در ایران کم آب، توجه به بازیافت آب و تصفیه پساب ها در نقاط مختلف با بهره مندی از فناوری های بومی قابل تصور است، اما اینکه یک سازه ی صنعتی و سیستم فرایندی برای این منظور ایجاد شده باشد، طبیعتا بسیار بعید بوده است.نخستین تصفیه فاضلاب در پایتخت، تصفیه خانه ی صاحبقرانیه در خیابان پاسداران کنونی و در محله اقدسیه بود که طراحی آن در سال1332 آغاز و در سال 1334 برای جمعیتی نزدیک به دوهزار نفر به بهره برداری رسیده است(این تاسیسات در شرف تبدیل به موزه ی تصفیه خانه فاضلاب است)به این ترتیب و با برآورد تقریبی برای تاریخ ساخت سازه ی میراث صنعتی مدنظر در بی بیان در دهه های ابتدایی توسعه ی شرکت-شهر نفتی مسجد سلیمان، بیراه نیست اگر این تاسیسات را جزو قدیمی ترین تاسیسات تصفیه ی پساب در ایران و توجه به محیط زیست، آنهم در حوزه فعالیت و توسط صنعت نفت بدانیم.
شناخت فرایندی میراث صنعتی برجای مانده از واحد تصفیه فاضلاب بی بیان نیازمند پژوهش بیشتر و خصوصا توجه به تاریخ شفاهی و توضیحات مطلعین محلی است، اما با یک نگاه کلی و بررسی مسیر ورودی فاضلاب،حوضچه های مرتبط و سطل های تعبیه شده ی احتمالا حاوی آهک، برای گند زدایی و همچنین پیشگیری از شکوفایی جلبکی در حوضچه ها و نهایتا حوضچه ها و استخرهای بزرگتر تبخیر و همچنین مجرای خروجی پساب نصفیه شده می تواند برای بازدیدکنندگان، کارشناسان و دانشجویان محیط زیست و همچنین گردشگران صنعتی جالب باشد، خصوصا اینکه این سازه ی میراث صنعتی در فاصله کمی از سایت موزه نفت مسجد سلیمان، در پالایشگاه و گوگردسازی قدیم بی بیان قرار دارد.
«محیط زیست، صنعت، پسماند وتوسعه پایدار»ارتباط موضوعی بسیار مهمی بایکدیگر دارند و توجه به محیط زیست در محیط های صنعتی با مدیریت درست پسماند می تواند به توسعه ی پایدار منجر شود.میراث صنعتی و شواهد تاریخی برجای مانده در این زمینه از جمله سازه ی معرفی شده در این یادداشت، تایید کننده توجه صنعت نفت به مقوله ی محیط زیست است و می تواند الگوی مناسبی در اختیار کارگزاران و مسئولین در دو بخش صنعت نفت و محیط زیست نیز قرار دهد تا توسعه ی فعالیت های صنعتی در کشور نفت خیزمان ایران، بر مبنای اصول توسعه ی پایدار و بیشترین توجه به زیست بوم صورت پذیرد.
شایان ذکر است؛ تعامل و تعهد صنعت نفت به محیط زیست، تنها محدود به چنین موضوعات تاریخی و میراث صنعتی نیست.
طی قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست، مصوب 28خرداد1353شورای عالی حفاظت محیط زیست با حضور این اعضا تشکیل گردید؛ وزیر دارایی، وزیر کشاورزی و منابع طبیعی، وزیر بهداری، وزیر تعاون و امور روستاها، وزیر آب و برق، وزیر اقتصاد، وزیر کشور، وزیر آبادانی و مسکن، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه و پنج نفر از اشخاص ذیصلاحیت که به پیشنهاد ریاست شورای عالی برای مدت پنج سال منصوب می شدند.(قوانین و مقرارت نفت ج2ص1680)حضور مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران در چنین شورایی طبیعتا جهت تعامل بیشتر و توجه به محیط زیست و اقدامات شرکت ملی نفت در حوزه ی مسئولیت های اجتماعی خود بوده است.
پس از انقلاب نیز این تاکید و توجه ادامه داشت.در جلد دوم مجموعه قوانین و مقرارت صنعت نفت،گاز و پتروشیمی در خصوص تایید عضویت ایران در کنوانسون کویت می خوانیم؛ کنوانسوین منطقه ای کویت برای همکاری درباره حمایت و توسعه محیط زیست دریایی و نواحی ساحلی مشتمل بر 30ماده و یک پروتکل مربوط به مبترزخ با آلودگی ناشی از نفت و سایر مواد مضره در موارد اضطراری مورخ 24آوریل1978 برابر با 4/2/1357 تصویب و به وزارت امور خارجه اجازه داده می شود که تشریفات تسلیم اسناد تصویب را انجام ذهذ.شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران (ص2115)
همچنین تصویب و اجرای الزامات بین المللی همچون؛ قانون اجازه الحاق به پروتکل راجع به آلودگی دریایی ناشی از اکتشاف و استخراج از فلات قاره مصوب 2/7/1370 و قانون پروتکل راجع به حمایت محیط زیست دریایی در برابر منابع آلودگی مستقر در خشکی مصوب 9/12/1371 موید پایبندی صنعت نفت به محیط زیست خشکی و دریایی است.
همچنین تبصره ی یک ماده13 قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا مصوب3/4/1374 می گوید؛ احداث نیروگاه ها، پالایشگاه ها، کارخانجات پتروشیمی،کارخانجات صنایع نظامی، فرودگاه ها و ترمینال های بارگیری، موکول به رعایت ضوابط و معیارهای سازمان حفاظت محیط زیست از لحاظ محل استقرار می باشد. (مجموعه قوانین و مقررات صنعت نفت/ج2/ص2266)
یادمان باشد؛ تنها یک زمین داریم و باید بر تمرکز بر زندگی پایدار در توازن با طبیعت بیشتر تاکید و توجه کنیم.امری که با توجه به محیط زیست، صنعت، پسماند وتوسعه پایدار می توانیم بدان امیدوار باشیم، خصوصا وقتی میراث صنعتی ارزشمندی همچون میراث صنعتی تصفیه خانه های فاضلاب صنعت نفت را در مهد نفت ایران و خاورمیانه در اختیار داریم.تاسیسات و میراث صنعتی ارزشندی که ثبت ملی آن می تواند شناسنامه و هویت ما در توجه به محیط زیست باشد.

فرشید خدادادیان
پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی

پل سی مایلی میراث صنعتی جنوب غرب ایران

در تعریف جهانی میراث صنعتی، “پل ها” از جمله سازه های مهم این حوزه محسوب می شوند.اگر صنعت نفت در ایران را تولد دوران صنعتی ایران و تعامل بین ایران و اروپا بدانیم، آنگاه به اهمیت این سازه های صنعتی در تاریخ مدرن و میراث صنعتی ایران بیشتر پی می بریم.

ناهمواري هاي محيطي در منطقه خوزستان باعث شده بود دسترسي به ميدان هاي نفت خيز در بدو ايجاد اين تاسيسات در مناطق به سختي انجام پذيرد.خصوصا” در ميدان نفتون(مسجدسليمان) و نواحي اطراف آن وجود دره هاي عميق و جريان رودخانه هاي فصلي باعث شد تا صنعت نفت از آغاز توجه و تلاش ويژه اي در زمينه حمل و نقل و راه سازي داشته باشد.این تلاش منجر به ایجاد ابنیه، تاسیسات و پل ها و جاده هایی با سبک و سیاق اروپایی در مناطقی بکر و دورافتاده در جنوب غرب ایران شد که برخی با گذشت نزدیک به یک قرن همچنان زیر بار ترافیکی و عبور و مرور محلی هستند.

خطوط لوله نفت كه با مشقت و مرارت زياد به هم متصل شده و چاههاي نفت را به ايستگاههاي تفكيك و پمپاژ متصل مي كردند معمولا” كوتاهترين مسير را براي عبور انتخاب مي كردند، اما عبور و مرور افراد و وسايل نقليه هميشه به موازات خطوط لوله ميسر نبود و ناگزير جاده هايي براي اتصال مناطق مختلف ايجاد گرديد.

در يكي از قديمي ترين نمونه ها، از جنوب ميدان نفتون به سمت ميادين جديدتر هفتكل و نفت سفيد، جاده اي شوسه احداث گرديد كه در چند محل از روي درههاي عميق و رودخانه هاي فصلي مي گذشت و راهسازان مجبور بودند در اين محل ها به احداث پل مبادرت كنند.سازه هاي فولادي كه با پيچ و مهره به هم متصل و عموما” بدون ستون ميان آبي ساخته مي شد، راه عبور از اين فرورفتگي ها بود كه در عين حال نوع خاصي از پل سازي صنعتي را براي ايران به ارمغان آورده بود.

در حدفاصل مسجدسليمان تا هفتكل و در سي مايلي اين مسير(هر مايل تقريبا برابر با ۶/۱ كيلومتر)بر روي رودخانه فصلي منطقه، پلي ساخته شد كه بين كاركنان و مردم محلي به پل سي ميلي موسوم گشت.اين پل علاوه بر تسهيل در عبور و مرور كاركنان و مامورين صنعت نفت در زندگي ساكنان محلي نيز تاثيري فراوان داشت و باعث شد زندگي براي ايشان نيز سهل تر و راحت تر شود.

روستائيان اين منطقه كه از طوايف بختياري و ترک قشقایی بودند سالها با فرهنگ و تاريخ خود زندگي كرده و در منطقه ريشه دوانده بودند و جلوه هاي جديد صنعتي باعث مي شد با نوع جديدي از زندگي نيز آشنا شوند.

پل سي ميلي، تنها يك پل ارتباطي نبود.تاثير ارتباطات بر منطقه باعث شد نام و اعتباري بيابد و مدتي بعد با ساخت يك پست مخابراتي در كنار پل بر اهميت آن نيز افزوده شد.سي ميلي ساليان متمادي محل عبور و مرور جيپ ها و لندرورهاي شركتنفت بود كه غبار حركت آنها بر روي جاده شوسه باعث مي شد كشاورزان و چوپانان محلي متوجه عبورشان شوند و كاركنان نفت و خانواده هاي آنان نيز سوار بر ماشين هاي حمل و نقل از مناظر آن لذت ببرند.

تلفن خانه سي ميلي موظف بود علاوه بر گزارش هاي مربوط به عمليات توليد و بهره برداري، گزارش طغيان احتمالي رودخانه را نيز گزارش نمايند و در عين حال براي اطلاع دادن از مركز به ماشين هاي شركت كه در مسير در حال عبور و مرور بودند و بالعكس اقدام نمايد .

با كاهش نياز ارتباطي در منطقه و كاهش طبيعي ميزان توليد نفت به مرور استفاده از تلفنخانه يادشده از ميان رفت و مدتي بعد تبديل به كافه اي بين راهي شد كه با نوشابه هاي سرد “فانتا” خستگي از تن مسافران هر چند كم تعداد مسير مي برد.

از اعتبار و اهمیت این سازه ی میراث صنعتی در منطقه همین بس که پروژه ایجاد یک پل جدید در این محل از ابتدای دهه ی هشتاد خورشیدی تا کنون، یعنی نزدیک به بیست سال همچنان در اما و اگر “شدن” و “نشدن” است و پل کهنسال سی میلی هنوز زیر بار ترافیکی ماشین های سبک و سنگین.

پل سي ميلي در تمامي اين سالها همچنان پا برجا مانده است و نظاره گر عبور رودخانه محلي از زير پاي خود است.شاهدي يكصد ساله كه بر لب آب نشسته و گذر عمر مي بيند

نگارش:

فرشيد خداداديان
پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی

​​​​​

◀️ فرشید خدادادیان در همایش ملی شدن نفت دانشگاه الزهرا؛

📜 تاریخ را نقادانه بخوانید.دانستن گذشته، برای درک حال و ساختن آینده

به گزارش رسانه گردشگری و فرهنگی خوزستان

فرشید خدادادیان، پژوهشگر و مولف در زمینه تاریخ نفت در همایش بزرگداشت سالروز ملی شدن نفت، که به همت اتحادیه انجمن های علمی، دانشجویی مهندسی برق کشور در سالن اجتماعات دکتر تورانی دانشگاه الزهرا تهران برگزار می شد، با نکوداشت این روز مهم در تاریخ معاصر ایران، همگان را به خوانش نقادانه ی تاریخ توصیه کرد.

خدادادیان، با اشاره به این نکته که تاریخ؛ علم دانستن گذشته، برای درک حال و ساختن آینده است، خاظرنشان کرد؛ امروز ما اینجا اقدام روشفکران و الیت جامعه ی سیاسی و پارلمانی ایران به زعامت زنده یاد دکتر محمد مصدق را گرامی می داریم، اما در عین حال، باید از خود بپرسیم و جویا شویم؛ چرا چنین اقدام شگرف، بزرگ و ملی که حمایت قشرهای مختلف را نیز به همراه داشت، فرجام نافرجامی چون کودتای ۲۸ مرداد یافت؟!

پژوهشگر تاریخ نفت ایران، با اشاره به دو سند موجود در بین اسناد برجای مانده از دوران ملی شدن صنعت نفت گفت؛ ما امروز سندی در اختیار داریم که دستخط خود زنده یاد دکتر مصدق است و در آن صراحتا اشاره شده که پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت را نخستین بار زنده یاد دکتر حسین فاطمی داده.این سند که امضای مرحوم مصدق را نیز در ذیل خود دارد، بیانگر سیر شکل گیری و تبلور ملی شدن صنعت نفت از یک ایده ی فردی به یک کنش پارلمانی و پس از آن یک نهضت با پشتوانه دینی و ملی است.

خدادادیان؛ سند دوم مد نظر خود را متن پیشنهادی و متعاقبا، قانون ملی شدن صنعت نفت عنوان نموده و گفت؛ در این سند که به نام سعادت ملت ایران، تنظیم و نگارش شده، آمده است که؛ به منظور کمک به صلح جهانی...می دانیم که در سال ۱۳۲۹ با تشدید جبهه بندی جهان دو قطبی در جنگ کره، صلح جهانی در معرض تهدید و جنگ جهانی سوم در شرف وقوع بود! در چنین شرایطی اینکه الیت روشنفکری و سیاسی کشور ایران، با تاکید بر صلح و ارزش های آن مطالبات خود را از طریق روش خشونت پرهیز و قانونی با تکیه بر مصوبات مجلس شورای ملی و سنا در عرصه داخلی و سپس طرح شکایت در دیوان بین المللی لاهه پیگیری و فارغ از نتیجه، تا لحظه آخر به صلح و پیگیری حقوقی مطالبه برحق خود دنبال می کند، اقدامی بسیار مهم و در خور تامل و توجه است.موضوعی که امروز نیز می تواند کلید پیروزی ما در مقابل زورگویی های نظام سلطه باشد.

عضو انجمن میراث صنعتی ایران با اشاره به جالب بودن بزرگداشت این روز توسط دانشجویان رشته مهندسی برق و استقبال از این رویکرد با اشاره به وجود سایت های میراث صنعتی در حوزه صنعت نفت با موضوعیت نیروگاه های تولید برق دانشجویان اتحادیه انجمن های علمی دانشجویی رشته مهندسی برق کشور را به بازدید از سایت میراث صنعتی و موزه نیروگاه برق تمبی در مسجدسلیمان، نخستین شرکت-شهر نفتی ایران دعوت نمود.

خدادادیان؛ در پایان سخنان خود با تبریک مجدد سالروز ملی شدن صنعت نفت و سال نو، برای دانشجویان و جامعه ی علمی کشور موفقیت و سربلندی در سال۱۴۰۱ آرزو کرد.

همایش بزرگداشت روز ملی شدن صنعت نفت، به همت سازمان علمی دانشجویی مهندسی برق کشور، اتحادیه انجمن های علمی دانشجویی مهندسی برق، چهارشنبه ۲۵اسفند۱۴۰۰ در سالن اجتماعات دکتر تورانی دانشگاه الزهرا، با حضور نمایندگان تشکل های دانشجویی و سخنرانانی از معاونت اقتصادی ریاست جمهوری، انجمن نانو، تولیدکنندگان تجهیزات و گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد.

پژوهشی نو در شناسایی زمان و مکان شکل گیری ورزش مدرن"شنا"در ایران و خاورمیانه/

مسجد سلیمان خاستگاه ورزش مدرن شنا

پژوهشی نو در درباره شناسایی زمان و مکان شکل گیری ورزش مدرن شنا در ایران و خاورمیانه به همت فرشید خدادادیان و آرام عیدی پور انجام گرفته که در نوع خود شایسته تقدیر و قابل تامل است.

به گزارش روابط عمومی فدراسیون شنا، شیرجه و واترپلو؛ در چکیده این پژوهش آمده است:

مقطع زمان مشترکی که در تمامی متون و یادداشت های موجود ( اینترنتی) درباره تاریخ شنا ایران بیان می شود؛ سال۱۳۱۴ (۱۹۳۵میلادی) و البته در چند مورد معدود ۱۳۱۲خورشیدی (۱۹۳۳میلادی) است، اما در پژوهش انجام شده پیش رو به مستنداتی دست یافته ایم که این پیشینه و زمان آغازین را حداقل به یک دهه قبل و مدرنیزاسیون هم زمان با اکتشاف نفت در جنوب غرب ایران و شهرستان مسجد سلیمان،نخستین شرکت-شهر نفتی ایران و خاورمیانه، عقب می برد!

منابع تاریخی به این اشاره دارد که مسجد سلیمان، مهد ورزش ایران است و استخرهای شنای پانسیون خیام، پانسیون رازی و اسکاچ کرسنت در این شهر ایجاد شده بودند و اینکه؛ مسجد سلیمان در شنا و شیرجه سالها از تیم های رده بالای کشور بود که در این رشته ورزشکارانی در تیم های ملی داشت. مسجد سلیمان تا مدتها گوی سبقت را از سایر شهرها می ربود، بطوریکه در سال های نه چندان دور، قهرمانی این شهر در مسابقات قهرمان کشوری شنا، تیتر جلد مجله ی کیهان ورشی شد.

“جان ویلیامسون” در سال۱۹۲۶ از مسجدسلیمان(مناطق) و دیگر شهرهای نفتی تا آن روز ایجاد شده در خوزستان بازدید و در مورد خدمات رفاهی در مناطق با اشاره به وجود استخرهای شنا اشاره می کند که؛جمعا حدود ۱۰۰۰اروپایی در کمپانی نفت کار می کنند که ۳۵۰ نفر آنها در مسجد سلیمان، ۵۰۰نفر در آبادان تعداد ۷۰نفر در اهواز و گروه های کوچکتر آنها در جاهای دورافتاده در ایستگاه های پمپاژ و مناطق بیابانی هستند.او همچنین اشاره می کند که در آبادان، اهواز و مناطق(مسجدسلیمان) باشگاه‌ هایی وجود دارد.جادار، خوش ساخت و با چنین امکاناتی به عنوان سالن، اتاق بیلارد، اتاق کارت، اتاق مطالعه و معمولاً نیز سالن رقص مجهز صحنه و رختکن برای اجرای تئاتر.منظور ویلیامسون از اروپائیان در گزارش، بیشتر انگلیسی ها هستند.او همچنین اشاره می کند که در مسجد سلیمان مسابقات اسب دوانی هرسال ۳ یا ۴ مرتبه برگزار می شود.استخرهای شنا از سال های قبل در مسجد سلیمان ساخته شده و در آبادان نیز(در آن مقطع زمانی)در دست ساختمان است.او همچنین می افزاید؛در مسجدسلیمان هشت باشگاه برای تفریح و تجمع کارکنان اروپایی و ایرانی ساخته شده است که در ساخت، راحتی، تجهیزات استخر، نمایش سینماتوگراف کنسرت کنفرانس و غیره با بهترین باشگاه های لندن که برای همین منظور ساخته شده اتد برابری می کند.

در مجموع گزارش های این شاهدان عینی تبیین کننده ی این نکته مهم هست که پیشینه ی ورزش شنا در شکل مدرن آن در ایران بسیار قبل تر از تاریخ اشاره شده در متون منتشر شده تا امروز است.

علاوه بر این در نخستین شماره از دوره ی چهارم نشریه”نفت”، بولتن داخلی کمپانی انگلیس و ایران(پرشیا) در ژانویه۱۹۲۸ میلادی برابر با ۱۳۰۶ خورشیدی که طرح جلدی خاص و قابل توجه نیز دارد به برگزاری مسابقات شنا در کلوب آبی تمبی اشاره شده است.

نکته ی جالب در مورد استخرهای مسجد سلیمان این است که حداقل دو استخر تا حدود هشتاد سال بعد از احداث نیز با انجام تعمیرات و مراقب و نگهداری فعال بوده و مورد استفاده قرار می گرفتند که در نوع خود جالب و بدیع است.ابنیه ای که بخشی از “میراث صنعتی” نفت در نخستین شهر نفتی ایران و خاورمیانه محسوب می شوند و البته امروز نیز پس از بازسازی کامل و ایجاد سالن بزرگ مسقف در حال فعالیت هستند

با بررسی پیشینه ی تحقیق، گزارش های شاهدان عینی و همچنین اسناد و گزارش های مکتوبی که در این مقاله ی پژوهشی مورد بررسی و تحقیق قرار گرفت، باید اذعان نمود؛ پیشینه ی ورزش شنا بصورت مدرن در ایران و خارومیانه بسیار قبل تر از تاریخ ارائه شده ی قبلی؛ یعنی سال های ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۴خورشیدی است و باید شکل گیری و ساخت ابنیه ی مربوط به این روزش مدرن را طی دهه ی اول شکل گیری و فعالیت صنعت نفت در میدان نفتون که بعدتر مسجد سلیمان نامیده شد، بدانیم

علاقه مندان می توانند نسخه کامل این پژوهش که توسط فرشید خدادادیان – پژوهشگر تاریخ نفت و رئیس مرکز اسناد صنعت نفت ایران و آرام عیدی پور – شناگر و رکورد دار سابق شنای ایران و بازیکن و مربی سابق تیم ملی واترپولوی ایران انجام شده است از طریق فایل PDF دریافت کنند

شباهت های روایت اساطیری کشف آتش با احتمال اشاره به جریان خودجوش نفت و گاز  

✅ دهم بهمن ماه خورشیدی برابر با مهر روز از بهمن باستانی، در فرهنگ دیرپای فلات ایران جشن سده و سالروز پیدایش آتش  در این سرزمین آورده شده.
با بازخوانی تحلیلی روایت اساطیری این کشف، پرسش هایی در خصوص احتمال وجود جریان نفت و گاز ، در تشبیه مار تیره تن به ذهن متبادر می شود.
 اسطوره‌ها در حقیقت، آیینه‌هایی از تصاویر ورای هزاره‌ها را منعکس می‌کنند. آنجا که تاریخ و باستان‌شناسی خاموش می‌مانند، اسطوره‌ها به سخن درمی‌آیند و فرهنگ آدمیان را از دوردست‌ها به زمان ما انتقال می‌دهند و افکار بلند و منطق بسیار گسترده مردمانی ناشناخته ولی اندیشمند را در دسترس ما می‌گذارند.
«جان هنیلز» در همین رابطه می‌نویسد: ...آنچه اهمیت دارد، صحت تاریخی داستان نیست بلکه مفهومی است که برای معتقدان آنها در بر دارد. اسطوره‌ها تنها بیان تفکرات آدمی درباره مفهوم زندگی نیستند بلکه منشورهایی هستند که انسان طبق آنها زندگی می‌کند و می‌توانند توجیهی منطقی برای جامعه باشند.

شاید به همین دلیل، منطقی به نظر برسد که بگوییم اسطوره‌ها برای آنکه تاثیربخش باشند، اصطلاحات و صور خیالی را به کار می‌گیرند تا برای شنونده، جذاب و در عین حال پرمعنا باشند و به این ترتیب است که نمادها در اسطوره‌ها معنا پیدا می‌کنند و هر نماد، فارغ از توصیف و تعبیر غلوآمیز و افسانه‌ای خود، معنای خاصی را متجلی می‌کند و تطابق این نمادها با پدیده‌های مشابه امروزین، ما را به حقیقت‌یابی بسیاری از اساطیر، رهنمون خواهد بود!

روایت‌های اساطیری که شکل داستان دارند، معانی ارزشمندی را در خود نهفته‌اند و همین شکل‌روایی و تاثیرگذار، باعث شده تا روایات عرفانی ما نیز کمابیش به همان صورت مطرح شوند.

حضرت مولانا در همین رابطه می‌سراید: ای برادر قصه چون پیمانه‌ای است/ معنی اندر وی مثال دانه‌ای است/ دانه معنی بگیرد مرد عقل/ ننگرد پیمانه را گر گشت نقل. وقتی به اساطیر ایران باستان دقت می‌کنیم، متوجه می‌شویم که این اساطیر در دنیای پررازورمز فرهنگ ایرانی، جایگاهی والا را به خود اختصاص داده‌اند و آن‌گاه اهمیت شناخت این اساطیر برای شناخت آن فرهنگ غنی، بیشتر مشهود می‌گردد.

یکی از مهمترین روایت‌های اساطیری ما مربوط به «هوشنگ» سرسلسله پیشدادیان است که مهمترین کاری که به وی نسبت می‌دهند، همانا کشف آتش بوده است. آن‌گونه که منابع به ما می‌گویند، تاریخ اساطیری ایران با کیومرث آغاز می‌شود و سپس هوشنگ پیشدادی فرزند سیامک و نوه کیومرث روی کار می‌آید که به روایت‌های اساطیری بر دیو سیاه – که پدرش سیامک را از بین برده بود- پیروز می‌شود و با پیروزی وی بر دیو سیاه، کیومرث نیز پس از سی سال حکمرانی، قدرت را در اختیار هوشنگ قرار داده و سلسله پیشدادی با وی آغاز می‌شود.

لقب هوشنگ در اوستا، پرداته/ پراداته/ Paradata است. در خصوص این واژه در دانشنامه ایران باستان می‌خوانیم: پرذاته/ پیشداد. به معنی نخستین قانونگذار/ جزو نخست واژه «پر»: پیش، گذشته، مقدم/ و جزو دوم «ذاته» یا «داته»: قانون، داد. در وندیداد این کلمه به عنوان صفت و قانونگذار کهن یا پیشین، کسی که پیش از دیگران قانون و دادآور بوده و هوشنگ پیشداد به عنوان نخستین قانونگذار معرفی شده است.

این کلمه به عنوان نام خاص، عنوان سلسله‌ای از شاهان باستانی است که در داستان‌های ایرانی به پیشدادیان مشهور شده‌اند.

هوشنگ را فرمانروای هفت کشور دانسته‌اند که دیوان و جادوگران از مقابل او می‌گریزند و دیوهای مزن(= مازن/ مازندر) به دست او نابود می‌شوند و همان‌گونه که گفتیم، کشف آتش را به او نسبت می‌دهند.

در این رابطه در شاهنامه می‌خوانیم: ...یکی روز شاه‌ جهان سوی کوه/ گذر کرد و با چند کس هم‌گروه/ پدید آمد از دور چیزی دراز/ سیه‌رنگ و تیره‌تن و تیزتاز/ دو چشم از بر سر چو دو چشمه خون/ ز دود دهانش جهان تیره‌گون/ نگه کرد هوشنگ با هوش و سنگ/ گرفتش یکی سنگ و شد تیزچنگ/ به زور کیانی رهانید دست/ جهانسوز مار از جهانجوی جست/ برآمد به سنگی گران سنگ خرد/ همان و همین سنگ بشکست گرد/ فروغی پدید آمد از هر دو سنگ/ دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ... .

با مقدمه قبلی، چنانچه نمادها را در روایات اساطیری مبین معانی واقعی بدانیم،‌ در اسطوره کشف آتش با ماری سیاه‌رنگ و تیره که دود از دهانش خارج می‌شده مواجه می‌شویم که هوشنگ، سنگی به سویش پرتاب می‌کند و بر اثر جرقه‌ای که از برخورد آن سنگ با سنگی دیگر ایجاد می‌شود، نهایتاً آتش فروزان می‌شود.

وقتی این نمادها را با بدیهیات ذهنی خود مطابقت می‌کنیم متوجه می‌شویم که برای فروزان‌شدن آتش، علاوه بر جرقه، به مکمل دیگری نیز نیاز بوده که سریع به جرقه واکنش نشان داده و شعله‌ور شود وگرنه جرقه به‌تنهایی نمی‌تواند شعله ایجاد کند و بهترین گزینه برای آن عنصر مکمل، همانا تصاعد گاز خواهد بود.

به این ترتیب آیا می‌توانیم احتمال دهیم که مار تیره تنی که دود از دهانش خارج می‌شده جریان سطحی نفتی بوده که گاز از آن متصاعد می‌شده؟!

شواهد متعددی در مناطق مختلف ایران و در دوران‌های مختلف در دست داریم که مبین تصاعد طبیعی نفت و گاز از دل زمین بوده است. عمده‌ترین این شواهد مربوط به مناطقی است که بعدها تبدیل به مناطق نفت‌خیز ایران شده‌اند و همچنین شواهد فراوانی از استفاده و کاربرد مشتقات طبیعی نفت و مشخصاً قیر طبیعی را نیز در تمدن عیلام مشاهده می‌کنیم.

شواهد تصاعد نفت و گاز در مازندران و حتی وجود منطقه‌ای به نام آتشکده در این خطه و همچنین وجود چشمه‌های خودجوش نفت و گاز در جنوب غربی ایران بهترین نمونه‌های تاییدکننده این امر هستند.

«رومن گیرشمن»‌ در تحقیقات خود پیرامون آتشکده‌ای در جنوب غرب ایران سوخت آن را از تصاعد گاز طبیعی می‌داند و منبع آتش لایزال آن را تصاعد طبیعی گاز می‌داند.

نحوه شکل‌گیری آتش با توصیفی که در اسطوره مار تیره‌تن می‌بینیم و مقایسه آن با جریان‌های طبیعی نفت و گاز در برخی مناطق ایران در ذهن پژوهنده، این مسأله را تداعی می‌کند که احتمال دهد آنچه هوشنگ را در کشف آتش یاری‌گر بوده همانا جریان طبیعی نفت و گاز از دل زمین و در منطقه‌ای کوهپایه‌ای بوده که به ماری سیاه و تیره‌تن تشبیه شده است!

شاید اگر روایت شاهنامه درخصوص هوشنگ این‌قدر کوتاه نبود می‌توانستیم بیشتر در خصوص اقدام وی در کشف آتش کنکاش کنیم. البته در فروردین‌یشت، آبان‌یشت، زامیاد و اردیبهشت‌یشت، از هوشنگ در کنار کیومرث نام برده شده و منابع عربی نیز وی را از اعقاب نوح پیامبر(س) می‌دانند.

اشاره نمادین به کاربردهای نفت و گاز، محدود به این مورد نبوده و در جاهای دیگر نیز به آن اشاره شده است؛ کما اینکه در داستان سیاوش نیز به استفاده از نفت در فراهم‌کردن آتش اشاره شده است.

بدون شک، سرزمین نفت‌خیز ایران، قرون و اعصار متمادی است که این ثروت خدادادی را در دل نهفته دارد و شاید بتوان ریشه‌های کاربرد و استفاده از این سیال ارزشمند را حتی در اساطیر ایرانی نیز مشاهده کرد.

منابع:

1 - جان هنیلز: شناخت اساطیر ایران
2 - ژاله آموزگار: تاریخ اساطیری ایران
3 - هاشم رضی: دانشنامه ایران باستان/ج یک
4 - شاهنامه (براساس نسخه مسکو زیرنظر برتلس)
5 - تاریخ تمدن عیلام/ دکتر یوسف مجیدزاده
6 - مقاله آتشکده جاویدان مازندران/ دکتر رضا جمالیان و واعظی/ روزنامه اعتماد ملی شماره 200
7 - رومن گیرشمن: ایران از آغاز تا اسلام

تصویر:نمایی از تشکوه در رامهرمز خوزستان 

🖌 فرشید خدادادیان 
مولف کتاب کاربردهای نفت و گاز در ایران باستان

میراث صنعتی چیست؟

گردشگرصنعتی کیست؟

✅ فرشید خدادادیان، #پژوهشگر و فعال حوزه ی میراث صنعتی در نخستین#وبینار آموزشی؛ «ظرفیت های میراث صنعتی برای توسعه#گردشگری» که به میزبانی #انجمن_میراث_صنعتی_ایران در شبکه اجتماعی #کلاب_هاوس و با حضور جمعی از فعالان حوزه گردشگری برگزار شد، با اشاره به تازگی مفهوم #میراث_صنعتی نسبت به سایر حوزه های میراثی در سطح کشور و حتی جهان تاکید کرد؛ نخستین ضرورت در این زمینه بازخوانی مکرر مفاهیم و تعاریف برای رسیدن به درک درست تر از موضوع و زمینه است.

✅ رییس مرکز اسناد #گنجینه های_تاریخی #صنعت_نفت در خصوص تعریف درست و علمی میراث صنعتی گفت؛ سازمان جهانی مرجع در این زمینه«کمیته بین المللی حفاظت از میراث صنعتی» است که به اختصار «تیکی» (TICCIH) نامیده می شود.
این کمیته در ییانیه ی موسوم به «منشور نیژنی تاگیل» که در گرد همایی اعضایش در ۱۷جولای۲۰۰۳ در #نیژنی_تاگیل مسکو به تصویب رساند، میراث صنعتی را اینگونه تعریف کرده است؛ میراث صنعتی شامل فرهنگ صنعت است.فرهنگی که دارای ارزش های علمی، معماری، اجتماعی، فنی و تاریخی باشد.این میراث موارد ذیل را در بر می گیرد؛ ساختمان ها و ماشین آلات، کارگاه ها، دودکش ها و واحد های تولیدی، معادن و سایت های پرداخت و پالایش مواد اولیه، انبارها و فروشگاه ها، مکان هایی که انرژی در آنها تولید، منتقل و مصرف می شود. حمل و نقل و تمام زیرساخت های آن و نیز تمام مکان هایی که به فعالیت های اجتماعی مرتبط با صنعت از جمله؛سکونت، مذهبی، تفریحی، ورزشی و آموزشی اختصاص داده شده اند.
✅ خدادادیان، با مبنا قرار دادن چنین تعریف جهانی از «میراث صنعتی» گفت: خوشبختانه ما در ایران و در شهرهای مختلف، مظاهر و مناظر متعدد و زیادی از میراث صنعتی در بخش های گوناگون صنعتی را داریم که ارزش و ظرفیت افزودن به لیست ملی و متعاقبا جهانی «میراث صنعتی» را دارند و علاقه مندان به بازدید و آشنایی با این موارد نیز در دو بخش گردشگر داخلی و گردشگر خارجی در حوزه گردشگری بازار هدف این حوزه بوده و باید با معرفی، آموزش، تبلیغات و در عین حال فرهنگ سازی به این حوزه ی میراثی سوق داده شوند.
✅ مجری طرح موزه های اکتشاف، حفاری و تولید صنعت نفت در پایان خاطرنشان کرد؛ صنعت نفت بعنوان مهمترین صنعت یک قرن اخیر ایران در این زمینه اقداماتی انجام و برنامه های زیادی نیز در دست مطالعه و اجرا دارد و امیدواریم گردشگران صنعتی داخلی و خارجی (البته پس از گشایش های سیاسی و کرونایی) از میراث صنعتی ایران در حوزه صنعت نفت بازدید داشته باشند

راه اندازی موزه گنجینه نفت مسجدسلیمان؛ یک ضرورت و مطالبه جدی مردم زادگاه نفت است

مسجدسلیمان علاوه بر ریشه داشتن در صنعت با بهره مندی از قدمتی چند هزار ساله ، قدمتی تاریخی دارد که گواه آن کشف اقلام قابل توجهی از گنجینه های تاریخی در جای جای این شهر و وجود آتشکده و نیایشگاه باستانی صفه ی سرمسجد در این شهر است . با همه این تفاسیر،مسجدسلیمان با بهره مندی از آب و هوایی معتدل در زمستان می تواند در زمانی که نیمه ی شمالی کشور درگیر سرمای سخت زمستان هستند به دلیل طبیعت بکر و زیبا به محلی برای تفریح و تفرج گردشگران مبدل شود . در کنار اینها باید وجود تأسیسات قدیمی ونخستین صنعت نفت را هم اضافه کرد که در قالب موزه گنجینه نفت می تواند نقشی تحول آفرین در اشتغال زایی،اقتصاد و توسعه ی این شهر ایفا کند .

مسجدسلیمان که بواسطه ی به ثمر رسیدن نخستین چاه نفت ایران و خاورمیانه در آن به زادگاه نفت ملقب گردیده طی سالیان طولانی از حیات ۱۱۳ ساله صنعت نفت همواره مورد توجه مرکز نشینان برای استفاده از تاریخش بوده اما بواسطه ی عدم برنامه ریزی ،طراحی و نظارت برنامه های جامع و تفضیلی شهری به چنان وضعیت اسفناکی از منظر معماری و ساخت و ساز شهری رسیده که چهره اش بیشتر به یک روستا شبیه است تا زادگاه نفت . به این معضل بزرگ می بایست بیکاری بیش از ۵۰ درصدی جوانان این شهر را بواسطه ی نبود صنایع مادر و مولد افزود .

از مشکلات و معضلات این نخستین شرکت-شهر ایران که بگذریم،مسجدسلیمان علاوه بر ریشه داشتن در صنعت، با بهره مندی از قدمتی چند هزار ساله ، قدمتی تاریخی دارد که گواه آن کشف اقلام قابل توجهی از گنجینه های تاریخی در جای جای این شهر و وجود آتشکده و نیایشگاه باستانی صفه ی سرمسجد در این شهر است . با همه این تفاسیر،مسجدسلیمان با بهره مندی از آب و هوایی و معتدل در زمستان می تواند در زمانی که نیمه ی شمالی کشور درگیر سرمای سخت زمستان هستند به دلیل طبیعت بکر و زیبا به محلی برای تفریح و تفرج گردشگران مبدل شود . در کنار اینها باید وجود تأسیسات قدیمی ونخستین صنعت نفت را هم اضافه کرد که در قالب موزه گنجینه نفت می تواند نقشی تحول آفرین در اشتغال زایی،اقتصاد و توسعه ی این شهر ایفا کند .

بی شک با راه اندازی موزه نفت ، صنعت توریسم در این منطقه رونقی می یابد که شاید دیگر حتی به اعتبارات تخصیصی وزارت نفت هم برای عمران و آبادانی اش نیازی نباشد . چرا که مقدمه ی حضور توریست خارجی وجود راه ارتباطی ایمن،فرودگاه،هتل و مراکز اقامتی حتی با استفاده از مدل خانه های بومی، راه اندازی بازارچه های صنایع دستی و غیره می باشد که وجود اینها همه نوید بخش بکارگیری جوانان،پسران و دختران جویای کار ؛ کاهش آمار بیکاری و توسعه ی اقتصادی،فرهنگی،اجتماعی این نخستین شهر نفتی ایران می باشد .

نظر به اینکه ساختمان موزه گنجینه نفت طی ۸ سال گذشته با پیگیری های فراوان مهندس قباد ناصری مدیرعامل پیشین و مهندس علیرضا هیهاوند مدیرعامل فعلی،مهندس مهرداد آقابیگی مدیریت و همکاران وی در مدیریت مهندسی و ساختمان ،ابوذر شجاعی رییس طرح موزه شرکت بهره برداری نفت و گاز مسجدسلیمان و دکتر فرشید خدادادیان  مجری طرح موزه نفت مسجدسلیمان در مدیریت موزه ها و‌مرکز اسناد وزارت نفت پیگیری و از حالت رکود و سکون خارج و با جدیت این عزیزان اینک ساختمان اصلی آن به اتمام رسیده است فرصت مغتنمی است تا وزارت نفت و در رأس آن جناب مهندس اوجی وزیر محترم نفت، اختصاص بودجه جهت تکمیل و راه اندازی این پروژه را بعنوان یک خواسته و مطالبه ی جدی از مردم زادگاه نفت محسوب کرده و با تخصیص اعتبار مناسب بر ضرورت تسریع در بهره برداری از آن تأکید نمایند .

البته با توجه به اتفاقات مختلف و تلخی که طی سالیان گذشته در مدیریت موزه ها و اسناد وزارت نفت رخ داده، افرادی دلسوز و شایسته که دغدغه شان حفظ سرمایه های این مملکت و به سرانجام رسیدن طرح های اثربخشی همچون طرح نیمه کاره موزه نفت مسجدسلیمان است را به کار بگمارند و مسئولیت ببخشند تا زمینه حفظ اموال عمومی ، کسب رضایت مندی و ثروت آفرینی برای این آب وخاک حاصل گردد .

دانوش صالحی – کارشناس ارشد علوم ارتباطات اجتماعی و متخصص روابط عمومی

با تشکر از عکس های زیبا و هنرمندانه آقایان محمد باقری و علی کاظمی