خوزتوریسم

پیشینه نفت و مشتقات (قیر) در ایران باستان

آشنایی ساکنان ایران با نفت طبیعی و مشتقات آن به دوران پارینه‌سنگی در غارکلدر باز می‌گردد (Tumung et al,2015:179-196) ساکنان جنوب‌ غرب ایران در دوران نوسنگی جزو اولین مردمانی بودند که با خصوصیات قیر طبیعی آشنا شده و به شیوه‌های گوناگون از آن استفاده کردند. آنها از خاصیت چسبندگی قیر طبیعی برای دسته‌گذاری ابزارهای متنوع نظیر داس‌های ترکیبی، کج بیل‌ها و درفش‌های استخوانی بهره می­بردند. بر روی تیغه‌های سنگی و دسته‌های چوبی و استخوانی این‌گونه ابزارها آثار قیر طبیعی مشاهده می‌شود که نشان می‌دهد از این ماده طبیعی برای دسته‌گذاری ابزارها استفاده شده است (Connan,1996:153).

تصویر1: ابزار سنگی‌های آغشته به قیر

در مرحله روستانشینی در دوران نوسنگی، ساکنان جنوب‌‌غرب ایران از قیر طبیعی در سایر کارها و نیازهای روزانه خود استفاده می‌کردند. چنان‌که «در این دوره از قیر طبیعی جهت اندود کردن سبدهای بافته شده از نی استفاده شده است. در کاوش‌های تپه علی‌کش، تپه سبز، چغاسفید و فروخ‌آباد (فرخ‌آباد) در منطقه دهلران، قطعات قیر طبیعی فراوانی به دست آمده که بر روی خود نشانه‌هایی از حصیر و نی دارند. این شواهد نشان می‌دهد که ساکنان جنوب ‌غربی ایران به دو گونه از قیر طبیعی برای ساخت ظروف مصرفی استفاده می‌کردند. در روش اول سبدهای بافته شده از حصیر را به منظور غیر قابل نفوذ نمودن برای نگهداری مایعات با قیر طبیعی اندود می‌کردند و در روش دوم از این سبدها به عنوان قالب در ساخت ظروف قیری استفاده می‌شد. از دیگر موارد استفاده از قیر طبیعی در این دوره می‌توان به ساخت ژتون شمارشی اشاره نمود. خاصیت نفوذ ناپذیری قیر سبب شده بود تا از آن به عنوان یک عایق مناسب جهت اندود کردن پی دیوار خانه‌ها، جداره‌های در و پنجره و به طور کلی آن قسمت از ساختمان که بیشتر در معرض رطوبت قرار داشت استفاده گردد» (زاهدی،1383 :65).

با آغاز شهرنشینی در دشت شوشان و مشخصاً در اکروپل شوش، اسفاده از قیر طبیعی وارد مرحله تازه­ای شد و با ترکیب قیر طبیعی با مواد دیگر ماده جدیدی بدست آوردند که با آن می‌توانستند اشیاء و ظروف مختلفی را تولید کنند. «از اواسط هزارة چهارم ق.م. در شوش، تولید اشیاء ساخته شده از قیر طبیعی دچار دگرگونی تازه‌ای گردید. به این شکل که ساکنان شوش با ترکیب نمودن شن و ماسه بادی، پودر سنگ آهک، مواد معدنی و گیاهی دیگر با قیر طبیعی و حرارت دادن آنها در دمای ۲۲۰ تا ۲۴۰ درجه سانتیگراد در زمان ۸ - ۶ ساعت ماده جدیدی به نام خمیر قیر تولید کردند و از آن در ساخت انواع ظروف تزئینی و مصرفی، سر دوک‌ها، سنگ‌های وزنه، مهره‌ها و آویزها، مهرهای مسطح و استوانه‌ای استفاده کردند» (Connan,1996:127).

تصویر2: مجسمه پا حیوان، ظروف با نقوش حیوان، مهر قیری

در کنار استفاده از قیر طبیعی در ساخت اشیاء و ظروف مصرفی یا آئینی، از این ماده طبیعی با ارزش در معماری نیز استفاده شده است. «یکی دیگر از کاربردهای قیر طبیعی که همچنان در تمامی دوره‌ها دیده می‌شود، استفاده از آن در سازه‌های معماری است. در بناهای شهرهای شوش، هفت تپه و چغازنبیل از ملاط قیر طبیعی در بین آجرها استفاده کرده­اند. از این نوع مصالح یعنی قیر طبیعی و آجر عموماً در ساخت آرامگاه‌های مهم و بزرگ، آبگیرها، حوض‌ها، مجاری و کانال‌های آب و آجر فرش‌های حیاط‌های روباز استفاده می‌شده است. معماران ایلامی در نصب آجرهای لعابدار بنای یادمانی تل ملیان فارس نیز از چسبندگی قیر طبیعی استفاده کرده و آجرهای لعابدار را با کمک میخ‌های سفالی آغشته به قیر طبیعی به دیوار متصل می‌کردند» (Carter,1996:11).

تصویر3: چغازنبیل و تنبوشه‌های سفالی با ملات قیر

در شهری که اونتاش ناپیریشا، پادشاه ایلام در نیمة دوم هزارة دوم قبل از میلاد در کنار زیگورات چغازنبیل به نام «دور- اونتاش» بنا کرد، استخر و آبگیر بزرگی ساختند که هنوز هم بی‌عیب و نقص است و شکاف‌های دیوار آجری آن را با دقت با قیر اندود کرده­اند. ایلامی‌ها از قیر برای سنگ فرش کوچه‌ها و خیابان‌ها هم استفاده می‌کرده‌اند؛ چنانکه «دروازه شماره سه زیگورات جغازنبیل، نزدیک گوشه جنوبی، به وسیله سنگ‌های تراشیده شده، مفروش و درز سنگ‌ها با قیر پر شده است. اثر چرخ‌های گاری بر روی این بخش به نحوی است که در آن نمی‌توان شک کرد...» (هینتس،1371: 200).

علاوه بر امور عمرانی و ساختمانی، در زمینه ساخت اشیاء ریز و ظریف همچون جواهرات نیز از قیر استفاده می‌شد. در کاوش‌های باستان­شناسی شوش که متعلق به هزارة چهارم تا دوم پیش از میلاد است، اشیاء ریزی که جنس آنها از قیر معدنی است، همراه جسد کودکان بدست آمده است. احتمالاً این آثار به عنوان اسباب‌بازی همراه جسد کودکان دفن می­گردید (نگهبان، 1376: 417). مهرسازی هم از جمله موارد دیگری بود که قیر در آن کاربرد داشته است. «از طبقه بالای شوش، یعنی اواخر هزارة سوم قبل میلاد اشیاء و مهرهایی به دست آمده است. بر روی یکی از مهرهای قیری این دوره، نقش کنده شده دو کاهن برهنه و یک گوسفند قربانی که در میانشان نقش دو مار قرار دارد، نشان داده شده است» (هینتس، 1371: 70). مدال­هایی با جنس قیر طبیعی که دارای نقش می­باشند نیز از محوطه باستانی هفت تپه بدست آمده است.

تصویر4: پلاک‌های تزئینی

یکی دیگر از ویژگی‌های منحصر به فرد تمدن ایلام، ساخت ظروف تزیینی با قیر طبیعی است که تعداد زیادی از آنها در کاوش‌‌های غرب بدست آمده است. چنان‌که در تپه چغامیش از یک لایه ایلامی متعلق به هزارة دوم پیش از میلاد جامی استوانه‌ای به بلندای۱۴سانتی‌متر از جنس قیر طبیعی به دست آمده که دستة آن به شکل یک بزکوهی است (مجیدزاده،1370: 68).

تصویر5: جام چغامیش

در بیشتر ظروفی که با قیر طبیعی ساخته شده‌اند، از شکل قوچ و بزکوهی در دسته و پایه‌های آن استفاده شده است و به احتمال زیاد از این گونه ظروف در مراسم مذهبی استفاده می‌کردند؛ زیرا تمامی آنها از درون قبور و تابوت‌ها به دست آمده است. علاوه بر این، هانی پادشاه ایلام جدید در کتیبه­های ایذه از قربانی بز کوهی به میزان زیادی برای خدای تیروتیر سخن گفته است. کاربرد قیر به عنوان یک عنصر ساختاری نشان از وفور منابع قیر و کاربرد این ماده در میان ایلامی‌ها به خصوص صنعتگران و هنرمندان داشته است که با ظرافت خاصی بر روی قیر طبیعی حکاکی می­کردند که این خود حکایت از آشنایی، ممارست و تجربه آنها در استفاده از ماده‌ای دارد که قابلیت شکل‌پذیری آن نسبت به چوب و سنگ و فلز بیشتر است. در تپه حصار دامغان هم آثار تزیینی و اشیای زینتی زیادی به دست آمده که عمدتاً شامل گردنبند ساخته شده از سنگ‌های آهکی رنگارنگ، شبق یا قیرطبیعی هستند (نگهبان،1376:‌ 434-435).

تصویر6: ظروف با سر حیوانات

در تپه سیلک کاشان نیز زیورآلاتی بدست آمده که نگین آنها را با قیر پوشانده‌ یا آنها را با تکه‌های قیر روی هم سوار کرده‌اند (تاریخ یکصد ساله نفت،42:1342). به گزارش باستان‌شناسان دانشگاه شیکاگو و رایسل آریزونا در کشفیات تپه علی‌کش، در یکصد و بیست کیلومتری اندیمشک، حصیرهای کف اتاق‌های بناهایی که قیر اندود بوده از حدود شش تا هفت هزار سال قبل از میلاد به جای مانده است (خدادادیان، 1389: 89). در دورة ایلام جدید یعنی اوائل هزارة اول قبل از میلاد، استفاده از قیر طبیعی در ساخت اشیاء و ظروف کم کم رو به کاهش نهاد. پس از حمله آشوربانی‌پال به کشور ایلام و شوش و در پایان دوره حکومت ایلامیان، ساخت و تولید اشیاء و ظروف قیری به کلی منسوخ گردید. یکی از دلایل این مسأله می‌تواند ظهور ماده جدیدی به نام خمیر شیشه یا بدل چینی باشد که ابتدای حضور این ماده در تاریخ ایلام، به لوله‌های بدل چینی پنجره‌های معبد چغازنبیل در دوره ایلام میانی باز می‌گردد.

پس از ایلامیان و در دوره هخامنشی از قیر طبیعی فقط در معماری استفاده ‌شده است. بنا به گزارش کابلی، پی دیوارهای آپادانای شوش را از آجر با ملاط قیر حداقل به ارتفاع ۱۴رگ ساختند. علت اینکه پی دیواره از آجر و ملاط قیر ساخته شده بدین دلیل است که رطوبت در این قسمت زیاد است (کابلی، 1377: 244).

فرخ مهری‌نژاد خطبه‌سر مشاور وزیر نفت، دانش‌آموخته دکتری باستان‌شناسی و دانشجوی دکتری اقتصاد نفت و گاز

مسلم رضائی دانش‌آموخته دکتری باستان‌شناسی

کتابنامه

1. تاریخ یکصدساله نفت (طرح پژوهشی) (1386). روابط عمومی مناطق نفت خیز جنوب، اهواز: شرکت ملی نفت ایران.
2. خدادایان، فرشید (1389). کاربرد‌های نفت و گاز در ایران باستان. تهران: نشر شرکت ملی نفت ایران.
3. زاهدی، محمدرضا (1383). «معادن و منابع قیر طبیعی و تجارت آن در خاور نزدیک باستان بر اساس متون و شواهد باستانشناسی»، مجله باستان‌پژوهی، سال ششم، شماره12، ص43-48.
4. کابلی، میرعماد (1377). «گزارش دومین فصل کاوش جبهه غربی تختگاه آپادانای شوش و طرح مرمت و بازسازی دیوار تختگاه»، بهار 1374، گزارش‌های باستانشناسی(1)، ص‌ص187-199.
5. مجیدزاده، یوسف‌ (1370). تاریخ و تمدن ایلام. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
6. نگهبان، عزت‌الله (1376). شوش یا کهن­ترین مرکز شهرنشینی جهان. تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی.
7. هینتس، والتر (1371). دنیای گمشده ایلام، ترجمه فیروزنیا. تهران: نشر علمی فرهنگی.

1. Connan, J. & Deschesne, O. (1996). Le bitume à Suse-Collections du Musée du Louvre. Paris: Editions de la réunion des musées nationaux, Monographies.

فراخوان ارسال مقاله:

نفت به‌مثابه میراث فرهنگی، صنعتی و تاریخی

مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت در راستای ارتقای آگاهی عمومی و گسترش دانش پیرامون جایگاه صنعت نفت در تاریخ، فرهنگ و هنر، فراخوانی برای دریافت مقاله‌های پژوهشی منتشر کرده است.

این مرکز، به‌عنوان متولی حفظ اسناد و آثار مرتبط با صنعت نفت، از پژوهشگران و علاقه‌مندان دعوت می‌کند تا با ارسال مقالات علمی خود، در غنای این حوزه مشارکت کنند.

محورهای پیشنهادی این فراخوان شامل موارد زیر است:

۱. معماری مناطق نفتی: بررسی سازه‌های تاریخی پالایشگاه‌ها، شهرک‌های نفتی و بناهای صنعتی مرتبط

۲. موزه‌داری و اشیای نفتی: حفاظت، معرفی آثار و تجربه‌های نوآورانه در موزه‌داری

۳. تاریخ شفاهی صنعت نفت: روایت‌های کارکنان، خاطرات صنعتگران و سندشناسی گفتاری

۴. اسناد آرشیوی نفت: تحلیل نقشه‌ها، نامه‌ها، عکس‌ها و اسناد تاریخی ۵. هنر و صنعت نفت: تأثیر صنعت نفت بر هنرهای تجسمی، ادبیات، تئاتر و سینما

۶. چهره‌های تأثیرگذار: زندگی‌نامه و آثار معماران و مهندسان برجسته نفت

مشخصات مقاله: حجم مقاله: حداقل ۲۵۰۰ و حداکثر ۵۰۰۰ کلمه ساختار مقاله: عنوان، مشخصات نویسنده، چکیده (حداکثر ۲۵۰ کلمه)، واژگان کلیدی، مقدمه، چارچوب نظری، روش‌شناسی، یافته‌ها، نتیجه‌گیری و پیشنهادات

ارسال مقاله به ایمیل: Petromuseumir@gmail.com

توجه: پس از داوری، مقاله‌ها در وب‌سایت رسمی مرکز منتشر خواهند شد و آثار برتر نیز در قالب نشریه الکترونیکی به چاپ می‌رسند.

اکران فیلم تاریخی از نفت برای نخستین‌بار پس از یک قرن

فیلم تاریخی "صنعت نفت ایران" ساخته شده در سال ۱۳۰۳ خورشیدی توسط کمپانی نفت انگلیس و ایران با ترجمه و صداگذاری مناسب در تاریخ دوشنبه پنجم خردادماه۱۴۰۴ و به مناسبت یکصد و هفدهمین سالگرد اکتشاف نفت از نخستین چاه نفت خاورمیانه در مسجدسلیمان، در فرهنگسرای ارسباران و با حضور مشتاقان و علاقه مندان خوزستانی و مسجدسلیمانی مقیم تهران و البرز به نمایش درآمد.
پس از نمایش فیلم ، آقایان دکتر اردشیر صالح پور، مدرس دانشگاه و صاحب‌نظر حوزه هنر و سینما و دکتر فرشید خدادادیان، مؤلف و پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی جنبه های هنری، تاریخی و میراث صنعتی فیلم را مورد بازخوانی و کنکاش قرار دادند.
نسخه اصلی فیلم‌صنعت نفت ایران صامت بوده و بیش از یک قرن قدمت دارد.این‌نخستین اکران عمومی این مستند تاریخی از صنعت نفت ایران پس از یک قرن بوده است.
در پایان این مراسم و با حضور رئیس دفتر دکتر جباری، نماینده مسجدسلیمان در مجلس از چهره های شاخص فرهنگی، هنری و اجتماعی خوزستان تقدیر بعمل آمد.

موزه‌ای برای روایت میراث صنعتی ایران؛ رونمایی از سناریوی محتوایی طرح موزه نفت مسجدسلیمان

در آستانه صد‌و‌هفدهمین سالروز کشف نفت در ایران، طرح موزه نفت مسجدسلیمان، زادگاه صنعت نفت خاورمیانه، رونمایی شد؛ طرحی که با هدف احیای یکی از کهن‌ترین میراث صنعتی کشور و بازتاب شکوه روزگاری که طلای سیاه، سرنوشت ایران را دگرگون کرد، شکل گرفته است.

مسجدسلیمان، شهری که نخستین فوران نفت را در سال ۱۲۸۷ هجری شمسی تجربه کرد، بار دیگر در کانون توجه قرار گرفته است؛ این بار نه با چاه‌های شعله‌ور، بلکه با تلاشی فرهنگی برای نگهداری و بازخوانی تاریخچه‌ای پر فراز و نشیب. هم‌زمان با روز ملی اکتشاف نفت، طرح اولیه موزه نفت این شهر تاریخی به ثمر نشست.

این طرح، با بهره‌گیری از دانش نوین موزه‌داری و ابزارهای دیجیتال، کوشیده است تا روایت‌گر مسیری باشد که نفت، از دل کوه‌های زاگرس تا قلب صنعت و اقتصاد ایران پیموده است. در این مسیر، از جانمایی آثار و اسناد تاریخی تا ساختار نمایشگاه‌ها، همگی با نگاهی هنرمندانه و تاریخی طراحی شده‌اند.

با تشکیل گروهی از کارشناسان و صاحب‌نظران حوزه میراث صنعتی، فرآیند تکمیل فاز نخست این موزه آغاز شده و انتظار می‌رود در آینده‌ای نزدیک، مسجدسلیمان نه‌تنها مهد تولد صنعت نفت، بلکه نگارخانه‌ای زنده برای مرور خاطره‌ها، فرازها و فرودهای آن باشد. جزئیات کامل‌ این طرح، به‌زودی در قالب گزارشی جامع منتشر خواهد شد؛ اما آنچه روشن است، بازگشت دوباره نگاه‌ها به شهری است که نفت را به ایران معرفی کرد و اکنون در تدارک پاسداشت آن میراث گران‌سنگ است.

نخستین چاه نفت ایران در مسجد سلیمان

در سحرگاه پنجم خرداد سال ۱۲۸۷ خورشیدی، چرخ تاریخ در دل زاگرس چرخید؛ جایی که مته حفاری چاه شماره یک مسجدسلیمان به نفت رسید و نخستین فوران نفت در ایران و خاورمیانه رقم خورد. این رخداد، نه فقط نقطه آغازی بر استخراج تجاری نفت بود، بلکه سرآغاز عصری تازه در اقتصاد، صنعت و سیاست منطقه به شمار می‌رود؛ عصری که همچنان سایه‌اش بر مناسبات جهانی سنگینی می‌کند. این گزارش تصویری، نگاهی دارد به آن لحظه تاریخی و تأثیر ژرف آن بر آینده ایران و خاورمیانه.

منبع :شانا

پژواک مته حفاری بر قلب تاریخ

قصه نفت در ایران به صد و اندی سال قبل‌خلاصه نمی‌شود و دیرینگی آن قدمتی به‌اندازه تاریخ دارد که‌ خوزستان مهد آن است؛ سرزمینی که گرما و نفت را در دل خود جای داده است تا ایران‌ مدرن از آن متولد شود.

از خشت‌های زیگورات چغازنبیل تا ردپای‌ کودک هزاران ساله، از کاخ باستانی شوش تا بنگله‌های جنوب، از چشمه‌های نفتی تا فوران‌ چاه شماره یک مسجدسلیمان، همه و همه پژواکی از یک صداست که اینجا خوزستان، خاستگاه نفت و تاریخ است. نخستین نشانه‌های وجود نفت در ایران را به دوران کهن نسبت داده‌اند. بر اساس معدود منابع مطالعاتی، از دوره سومریان (۵ تا ۶ هزار سال پیش) در شوش باستان، قیر به جای ملات بین سنگ و آجر در بناها استفاده می‌کردند و کشتی‌ها و ظروف سفالین را با آن می‌اندودند تا آب به آنها نفوذ نکند. در کتاب اوستا واژه نفت به‌معنای روغن معدنی آمده است که نشان از قدمت این واژه در اعصار تاریخ دارد.

با ورود به دوره هخامنشیان از نفت برای روشنایی و مقاصد طبی استفاده شده است. در همین راستا هرودوت مورخ بزرگ یونانی نوشته است: «در ۲۲ کیلومتری شوش، چاه‌هایی است که با چرخ از آن نفت و قیر و نمک بیرون آورده و در مخزن می‌ریزند و پس از چندی قیر و نمک ته‌نشین می‌شود و نفت به شکل مایع باقی می‌ماند». این مورخ همچنین گزارش‌هایی مبنی بر استفاده از قیر در جنگ‌های هخامنشیان و یونانیان دارد.

مورخ رومی به نام «آمیانوس‌ مارسلینوس» با اشاره ‌به جنگ شاپور دوم ساسانی با امپراتور روم از تاکتیک جنگی ایرانیان با استفاه از نفت چنین روایتی دارد: «ایرانیان برگ‌های گیاه مخصوص را در روغن خیس می‌کردند و سپس مایع دیگری به نام نفت بر آن می‌افزودند. آنگاه تیرهای جنگی خود را در آن گذارده، آتش می‌زدند و به طرف دشمن پرتاب می‌کردند و دقت می‌کردند کمان را آهسته رها کنند تا تیر به‌سرعت پرتاب نگردد و آتش آن خاموش نشود. این تیرها به هرجا می‌رسید، ایجاد آتش‌سوزی می‌کرد و آتش آن با آب خاموش نمی‌شد و فقط ریگ و شن آن حریق را از بین می‌برد» ابن بطوطه در قرن هشتم هجری قمری نیز در سفرنامه خود از وجود نفت و قیر در بین‌النهرین و جنوب غربی ایران امروزی خبر داده است. همه این گزاره‌های تاریخی حکایت از نقش و کاربرد نفت در این پهنه جغرافیایی و آگاهی تاریخی ایرانیان نسبت به آن دارد.

تلاش برای طلای سیاه

در قرن نوزدهم میلادی زمین‌شناس انگلیسی به نام «لوفتُس» به‌عنوان نخستین کاوشگر محوطه تاریخی شوش به وجود نفت در مناطق جنوب غربی ایران پی برد و این سرآغازی برای ورود غربی‌ها و گرفتن امتیاز از شاهان قاجار بود. در اواخر قرن نوزدهم میلادی، یک هیئت فرانسوی به سرپرستی «دومورگان» به «چیاسرخ» در اطراف کرمانشاه اعزام شد که گزارش آن در مجله «معادن» فرانسه انتشار یافت. با چاپ این مقاله، غربی‌ها بیش از پیش نسبت به وجود نفت در ایران آگاه شدند و همین امر زمینه حضور اعضای دارسی و انعقاد قرارداد در ایران شد. اولین گروه اکتشافی به سرپرستی مهندس «اداره خدمات عامه» هندوستان یعنی «جی. بی. رینولدز» به چیاسرخ اعزام شد. با وجود اینکه حفاری در مساحتی حدود ۲۵۹ هزار هکتار تا نوامبر ۱۹۰۴ ادامه یافت و دو چاه به تولید رسید، اما مقدار ناکافی و مشکل مسافت حمل نفت تا ساحل خلیج‌فارس ادامه پروژه را متوقف کرد، از این رو دارسی تصمیم گرفت چیاسرخ را رها کند و در جنوب به کاوش بپردازد.

پژواک مته حفاری بر قلب تاریخ

با آغاز قرن بیستم در ۱۹۰۵ میلادی گروه دارسی در منطقه «مماتین» خوزستان کار حفاری را آغاز کرد. این محل هم از طرف زمین‌شناسان توصیه شده بود. رینولدز شخصاً با حدود ۲۰ حفار بریتانیایی و کانادایی به این منطقه آمد. با وجود اینکه چاه اول به عمق ۶۶۱ و دومی ۵۹۱ متر بود هیچ کدام به نفت نرسید. پس در ۱۹۰۷، تیم رینولدز در«میدان‌ نفتون» حفاری را آغاز کرد. در اواخر این سال دولت هند نیروی کوچکی از سربازان «هنگ هجدهم نیزه‌داران بنگال» را به فرماندهی «آرنولد ویلسون» برای حمایت حفاران تا هنگام دسترسی به نفت یا توقف عملیات به آنجا فرستاد. در ۱۹۰۸ شرکت نفت برمه، بازرسی را به منطقه اعزام کرد و گزارش داد که ادامه عملیات اکتشافی بیش از این بی‌فایده است. در پایان آوریل، رینولدز تلگرافی از لندن دریافت کرد که به او دستور داده شده بود کار را متوقف و کارمندانش را مرخص‌ کند و به‌ کشور بازگردد. رینولدز به‌دلیل اعتقاد به وجود نفت در مسجدسلیمان پس از بحث با ویلسون تصمیم گرفت به بهانه خوانا نبودن متن تلگراف، کار را تعطیل نکند و از قطعه قطعه کردن دکل‌ها خودداری‌ کند تا نامه کتبی به آنها ابلاغ شود. اما تا قبل از رسیدن ابلاغ کتبی از طرف شرکت نفتی برمه به رینولدز، پژواک مته حفاری بر قلب تاریخ نشست و اوایل صبح روز ۲۶ مه ۱۹۰۸/ ۵ خرداد ۱۲۸۷، چاه شماره یک مسجدسلیمان با فوران ۱۵ متری در عمق ۳۶۰ متری به نفت رسید و یکی از اتفاق‌های بزرگ تاریخ معاصر به وقوع پیوست.

نخستین اقدام رینولدز، جمع‌آوری نفتی بود که به هدر می‌رفت، بنابراین حوضچه‌ بزرگی در دل خاک حدود ۶۰ متر دورتر از اردوگاه، حفر و نفت را به آن طرف هدایت کرد، سپس عملیات دریچه‌سازی برای چاه را آغاز کرد. براساس گزارش فنی «سامسون» زمین‌شناس این پروژه، چاه شماره یک در عمق ۱۱۷۹ فوتی به نفت رسید. چاه دوم به عمق ۳۰۷ متر ۱۰ روز پس از چاه اول فوران کرد، بدین شکل مسجدسلیمان به‌عنوان مهد نفت‌ خاورمیانه وارد صفحات تاریخ معاصر شد. به مرور در مناطق هفتگل، نفت سفید، آغاجاری، پازنان، گچساران و لالی معادن نفت کشف و عصر صنعتی ایران شروع شد.

با کشف نفت در پنجم خرداد، ایران وارد دوران تازه‌ای از تاریخ خود شد؛ عصری که هم‌زمان با ظهور این ماده سیاه، شتابی بی‌سابقه به توسعه بخش‌هایی از کشور از جمله راه‌سازی، بهداشت و درمان، آموزش، حمل‌ونقل و مسکن داد. به‌موازات گسترش فعالیت‌های اکتشافی و تولیدی، عناصر مدرنیته و فناوری نیز با سرعت بیشتری در کشور گسترش یافتند، تا آنجا که بسیاری از شهرهای نفتی به نمادهایی از تنوع فرهنگی، مدارای مذهبی و همزیستی قومی بدل شدند.

فوران تاریخ از دل زاگرس؛ ۱۲۸۷

در سحرگاه پنجم خرداد سال ۱۲۸۷ خورشیدی، مته‌ای در دل کوه‌های زاگرس به اعماق زمین فرو رفت و قطره‌ای نفت، سرنوشت سرزمینی را دگرگون کرد. اینجا مسجدسلیمان است؛ جایی که نخستین چاه نفت خاورمیانه فوران کرد و آغازگر عصر نوینی برای ایران و منطقه شد. فیلم پیش رو، سفری است به آن لحظه تاریخی؛ لحظه‌ای که طلای سیاه از دل خاک جوشید و روایت مدرنیته، توسعه و تحول را در پهنه‌ای تازه آغاز کرد.

برای دیدن گزارش روی تصویر زیر کلیک کنید

به بهانه پنجم خرداد سالروز اکتشاف اولین چاه نفت خاورمیانه در مسجدسلیمان

همه چی از خانواده سادات قیری شوشتر اولین کاشفان نفت و یک سپیده دم نفتی شروع شد؛ از رینولدز آدم سرسختی و کوشائی که از جستجو ناامید نشد از عمق ۳۶۰ متری زمین از چاه متروک نمره یک؛ شش ماه آزگار، کلنگ حفاری "جرج رینولدز ، کند و کند و کند تا به عمق ۳۶۰ متری زمین رسید و سرانجام در گرگ و میش پنجم خرداد سال ۱۲۸۷ شمسی، پیش از آنکه آفتاب از فراز تپه ماهور ها بیاد و بر چادرهای سفید رنگ اردوگاه حفاران بتابد، صبح دولت نفت از فراز دکل چاه شماره یک مسجدسلیمان بردمید

oil.oil.oii این فریاد رینولدز بود که بعد از ماه ها تلاش به نتیجه رسید و از خدا خواسته برفراز مسجد سلیمان برافراشت

ریندلدوز از صحنه عملیات مسرورانه به دارسی با تلگرافی توسط سلیمان ادونیاس کارمند شرکت نفت انگلیس و ایران گزارش داد: «مفتخرم گزارش کنم که امروز صبح در ساعت ۴ به وقت ایران ، نفت در عمق ۳۶۰ متری از چاه شماره یک فوران کرد. جزئیات دیگر شامل غلظت و مقدار نفت متعاقبا اعلام خواهد شد.»

سِر آرنولد ویلسون، افسر بریتانیایی آن لحظه را چنین ثبت کرده است: «۲۶ مه ۱۹۰۸ بود. بیرون اردوگاه در چادرم استراحت می‌کردم که صدای فریاد حفاران بیدارم کرد. به سمت چاه دویدم. فورانی سیاه‌رنگ، بلندتر از درختان از دل زمین برخاسته بود.

جرج رینولدز که حالا بلوط مقاوم سرزمین های نفتخیز لقب گرفته بود، سرمست و شادمان، تلگرافی رمزی، به لندن فرستاد که مضمون آیه ای از کتاب مقدس بود: "سپاس خدای را که روغن را در دل زمین قرار داد

جشن و سرور و پایکوبی انگلیسی های کاوشگر به همراه بومی های محلی پس از فواره نفت تا روزها ادامه داشت.
چاه نمره‌ یک مسجد سلیمان اولین چاه نفت خاورمیانه ،چند دهه بعد، اولین‌های دیگری را هم با خود به همراه آورد
در واقع مسجدسلیمان خودش هم نخستین بود؛ نخستین شرکت‌شهر ایران. شرکت‌شهرها از مصادیق شهرهای نوبنیاد جهان مدرن‌اند.

نخستین شهر پیشرفته و مدرن ایران در منطقه‌ای به نام مسجدسلیمان یا «نفتون» سابق تأسیس شد. همزمان با آن بسیاری از نخستین‌ها و اولین‌های کشور و ده‌ها منطقه تفریحی و رفاهی در آن به وجود آمد. اولین‌هایی همچو نخستین کارخانه گوگردسازی خاورمیانه، نخستین تصفیه‌خانه آب ایران، نخستین کارخانه تولید برق در ایران و خاورمیانه، نخستین راه‌آهن، نخستین فرودگاه مسافربری، نخستین و مجهزترین بیمارستان کشور، نخستین کلوب تفریحی، نخستین پیست دوچرخه‌سواری، نخستین استخر شنا در ایران، نخستین باشگاه گلف، نخستین زمین رسمی فوتبال و… شهری که پنجاه سال قبل به دلیل حضور مستشاران خارجی به پاریس کوچک شهرت یافته بود و به موجب امکانات بسیار آن، افراد فراوانی از نقاط مختلف ایران و حتی هند و پاکستان برای اشتغال به این شهر آمده بودند تا مهاجرپذیرترین شهر در ایران باشد. شهری که بسیاری از اولین‌ها را در کشور داشت امروز زیر بار مشکلات کمر خم کرده، تا از لحاظ مشکلات یکی از گرفتارترین شهرهای ایران بشمار آید. و ...اگر مسجدسلیمان قرار بود درباره گذشته حرف بزند، این فهرست اولین‌ها را ادامه میداد و در آخر مکثی می‌کرد؛ یک‌سری هم یادم نیست عموجان !
.

باشگاه های گلف و اسکواش و بیلیارد و کریکت، خاطره بازی کودکانه "هفت سنگ" و الختر" را از ذهن ها ربود و ترنم موسیقی موتزارت و بتهوون، نوای نی شبانی و دی بلال و برزیگری را از یادها برد.
مسجد سلیمان شهر اولین ها این روزها دیگر اولین نیست.بختش مانند رنگ نفت سیاه است
اگر به مسجد سلیمان سفری داشته باشیددیگر از آن چهره شاداب و پر جنب وجوش سالهای اولیه اکتشاف نفت خبری نیست
دیگر از پاریس‌کوچولو عنوانی که به مسجدسلیمان داده بودند خبری نیست.

با گذشت ۱۱۷ سال از ثبت اولین چاه نفتی خاورمیانه در آنجا، نفت هیچ سودی برای مسجدسلیمان نداشته است.هنوز وارثان نفت مردم مسجد سلیمان و خوزستان هنوز ارثبه از کشف ندارند
‌اولین چاه نفت خاورمیانه، امروزه سایت‌ـ ‌‌موزه‌ای است که در اوج سادگی زمینی‌است مستطیل‌شکل با ابعاد ۲۵ در ۳۶ متر، مساحت ۹۰۰ متری و یک اتاقک نگهبانی؛چاه شماره یک و دکلش، دیگ تولید بخار، تلمبه رفت و برگشت، لوله‌های تاسیسات و کابل‌های مته حفاری چاه، ماسوره‌های چرخان به همراه چند قطعه عکس تاریخی که روی آنها نوشته شده:
*old MIS*

پنجم تا پنجم خردادی یادش میکنند

دیگر از صدای فیدوس خبری نیست و جای آن شده آلارم گوشی های امروزی .اما دریغا،دریغ که خلاصه ی همه یادها و خاطره ها آن روزها شد همین سه حرف (m.i.s)
.
این سالها مسجد سلیمان کلکسیونی تمام‌عیار از آلودگی‌های زیست‌ محیطی؛ زمین آلوده به نفت گازهای سمی ومحرومیت صدها مشکل دیگر را در خود دارد.

مسجد سلیمان شاید منتظر یک رینولدز دیگریست تا به روزهای اوج خود برگردد

نگارش:ابوالفضل مهدی پور

کارشناس تاربخ

فعال گردشگری و فرهنگی خوزستان

پیش نویس:

سادات قیری

۱.خانواده "سادات قیری" از طوایف خوزستان بودند که در شوشتر می ­زیستند و نسب خود را به حضرت امام موسی کاظم (ع) می ­رساندند. شغل اصلی آنها تجارت بود و در­گذر زمان به هنگام عبور از نواحی جنوب، در دره "خِرسان" محلی که نزدیک مسجد سلیمان است، به چشمه ه­ای جوشانی برخوردند که مایعی مخلوط از آب و ماده­ای سیاهرنگ از آن بیرون می تراوید.

۲.جورج رينولدز

نخستين مسئول عمليات حفاري چاه هاي نفت در ايران به شمار مي رود و در اثر سخت كوشي او بود كه دارسي به نفت ايران دست يافت.
رينولدز در پي انعقاد قرارداد دارسي در سال ۱۲۸۰ به ايران آمد و ابتدا فعاليت خود را در ناحيه چیاسرخ در غرب كشور آغاز كرد ولي به علت خشك شدن نفت چاه چیاسرخ لوازم حفاري را به جنوب ايران در مسجد سليمان انتقال يافت.

۳.ویلیام ناکس دارسی

(به انگلیسی: William Knox D'Arcy) (زاده ۱۱ اکتبر ۱۸۴۹ - درگذشته ۱ مه ۱۹۱۷) کارآفرین، بازرگان و صنعت‌گر بریتانیایی بود، که یکی از بنیانگذاران اصلی صنعت نفت و صنایع پتروشیمی در ایران بشمار می‌آید.

۴. نفتون

با ورود کارشناسان نفتی از انگلیس، نخستین شهر پیشرفته و مدرن ایران در منطقه‌ای به نام مسجدسلیمان یا «نفتون» سابق تأسیس شد.

۵.mis

مسجدسلیمان را در اسناد تاریخی شرکت نفت ایران و انگلیس MIS# می‌خواندند
(مخففMasjad–I–Sulaiman)

منابع:

۱.سایت موزه و اسناد نفت ایران

۲.سایت شانا

۳.مجله مشعل

۴. تحقیقات مهندس پرویز آریانفر

۵. تحقیقات دکتر فرشید خدادیان

مسجد سلیمان، میراث دار صنعت نفت ایران و خاورمیانه

پنجم خردادماه۱۴۰۴، یکصد و هفدهمین سالروز فوران نفت از چاه شماره یک مسجد سلیمان و آغاز عصر نفت در خاورمیانه است و مسجد سلیمان، امروز و پس از یک قرن، میراث دار صنعت نفت ایران و خاورمیانه است.
پنجم خرداد سال ۱۲۸۷خورشیدی هنگامی که آخرین ضربه های مته حفاری سنگ مخزن نفت را در عمق ۳۶۰متری سوراخ کرد و نفت فوران کرد، مسجد سلیمان، ایران و خاورمیانه نفتی شدند و در تمامی این یکصد و هفده سال همچنان نفتی مانده اند.
در طول این یکصد و هفده سال نسخه های متعدد و متفاوتی برای صنعت نفت پیچیده شده.استقرار مدرنیزاسیون نفتی در سرزمین سنت زده اواخر روزگار قاجار باعث شد تا تلاش برای تعمیم مدرنیزاسیون نفتی به شرکت-شهرهایی که یکی پس از دیگری متولد می شدند، نخستین نسخه ای باشد که توسط کمپانی نفت انگلیس و ایران پیچیده شود، اما چالش بین فرهنگ سنتی و مظاهر مدرن در طول سه دهه نشان داد که حرکت از سنت به مدرنیزاسیون و سپس مدرنیته نمی تواند آسانسوری باشد و طی پله های متعدد و صرف زمان زیاد را طلب می کند.
تلاش برای ملی کردن نفت، نسخه بعدی بود که با تحریم و تهدید، سرنوشتی جز شکست در عرصه سیاسی نداشت.اگر ملی کردن صنعت نفت هیچ بهره ای نیز برای ایران و ایرانی نداشت، همین که صنعت نفت ایران را از انحصار کمپانی بریتانیایی درآورد، رویدادی بزرگ بود.
تشکیل کنسرسیوم نفتی، نسخه سومی بود که برای ایران نفتی پیچیده شد و از سال سی و سه تا پنجاه و سه خورشیدی، توسعه نفت ایران و افزایش تولید از چند هزار بشکه به شش میلیون و شصت هزار بشکه را بدنبال داشت.
به نسبت افزایش تولید، صادرات نیز افزایش یافت و افزایش همزمان قیمت نفت در بازارهای جهانی ایران را با درآمد افسانه ای روبرو کرد که می توانست ایران را به کشوری توسعه یافته تبدیل کند، اما بی توجهی به نظرات اقتصاد دانان باتجربه و مصادیق آزمون شده قبلی در سطح جهان باعث شد تا درآمدهای نفتی بجای توسعه به بیماری هلندی اقتصاد ایران و تورم افسار گسیخته منجر شود!
اگر هلند و نروژ پیشتر علاج بیماری تورم خود را در ایجاد صندوق های توسعه و انباشت درآمدها در صندوقی برای توسعه و زیرساخت یافتند، ایران اسلحه و مهمات خرید و بی توجه به مناسبات قدرت در سطح جهان، داعیه دار رهبری کشورهای تولید کننده نفت در برابر کشورهای مصرف کننده نفت شد.ادعایی که فرجامش را همگان در بهمن پنجاه و هفت دیدند.
از بهمن پنجاه و هفت تا خرداد۱۴۰۴، همچنان نفت عامل درآمد اقتصادی و قدرت و درعین حال چشم اسفندیار ایران است و اگر قرار باشد کشور تحریم شود نیز، نفت و گازش تحریم می شوند!
دوگانه های؛ "طلا" یا "بلا" و "نعمت" یا "نقمت" به این دلیل در ذهن ایرانیان، عموماً و خوزستانی ها و مسجد سلیمانی ها، خصوصاً رقم خورده است!
غافل از اینکه آنچه "طلا" را تبدیل به "بلا" و "نعمت" را تبدیل به "نقمت" می کند، برخورد ما در حوزه ی اندیشه و رویکرد ما نسبت به این طلا و نعمت است و نه خود آن!
مسجد سلیمان امروز همچنان و پس از یکصد و هفده سال همچنان نفت و گاز دارد و علاوه بر مخازن در حال تولید و بهره برداری فعلی، مخازن دست نخورده با انبوهی نفت و گاز درجا دارد که هنوز به بهره برداری نرسیده اند.اگر "مسجد سلیمان" را ایران کوچک بدانیم، برای این ماکت کوچک از یک سرزمین بزرگ نیز نسخه های متعدد محلی پیچیده شد.تلاش برای توسعه اقتصادی بدون نفت مسجدسلیمان! یا نسخه جابجایی شهر، بی توجه به اینکه یک شهر ریشه در تاریخ دارد و نمی توان آن را یک شبه جاکن نمود!
برخی از این نسخه های نافرجام، مکرر نیز بیان می شوند که باز هم نشان می دهند در نبود یک نگاه مبتنی بر توسعه پایدار، همچنان دوگانه ی؛ طلا یا بلا و نعمت یا نقمت در بین مردم شریف خوزستان و مسجدسلیمان ساری و جاری است.
مسجد سلیمان، میراث دار صنعت نفت در ایران و خاورمیانه است و تجربیات این یکصد و هفده سال نشان داده که آنچه برای مسجد سلیمان و ایران مهمتر از منابع نفت و گازش است، داشتن تفکر درست و همه جانبه نگر مبتنی بر توسعه پایدار و ترویج رفاه است.خصوصاً اینکه آن دسته از کشورهای نفتخیز که دستورکار خود را مبتنی بر توسعه پایدار و آینده نگرانه ترسیم و تعریف کرده اند نشان داده اند که می توان نفت و گاز داشت و خوشبخت و بهره مند هم بود.
امروزِ مسجدسلیمان عزیز ما، فردایِ ایران عزیزتر از جان مان است و اگر نگاه مان به طلا و نعمتی را که در اختیار داریم مبتنی بر توسعه پایدار، رفاه آفرینی و حفاظت از محیط زیست قرار ندهیم فرجام نافرجام مسجدسلیمان برای ایران عزیز نیز متصور است.
من، بچه ی مسجدسلیمان و دانش آموز مکتب تاریخم.اگر این پرسش برای شما ایجاد شده که این یادداشت تاریخی است یا خیر؟ باید عرایضم را با این جمله ختم کنم که؛ دانستن تاریخ و "گذشته" اگر با رویکرد "درک حال" و مهمتر از آن "ساختن آینده" نباشد، مرثیه و سوگواری دسته جمعی بر یک تخریب تدریجی است.

دکتر فرشید خدادادیان
پژوهشگر تاریخ نفت

اهدای نمونه‌ای از نخستین استخراج نفت خام میدان دارخوین به موزه بنزین‌خانه آبادان

در مراسمی هم‌زمان با روز جهانی موزه‌ها و میراث فرهنگی، نمونه‌ای از نخستین استخراج نفت خام از میدان نفتی دارخوین با قدمتی ۶۱ ساله، روز ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ توسط سرکار خانم پوران بهزادی به موزه بنزین‌خانه آبادان اهدا شد.

به گزارش مدیریت مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت؛ این شی‌ء تاریخی و ارزشمند که بخشی از میراث صنعت نفت ایران را روایت می‌کند، هم‌اکنون در معرض دید علاقمندان و بازدیدکنندگان قرار گرفته است.

میدان نفتی دارخوین به‌عنوان یکی از میادین مهم جنوب کشور، نقشی مؤثر در توسعه صنعت نفت ایران داشته و این اهدایی نمادین، پیوندی میان گذشته پرافتخار و روایت‌های مستند این صنعت برقرار می‌سازد.

ابزارک تصویر