میراث صنعتی نفت و ظرفیت های توسعه گردشگری
اشاره:بیست و یکمین همایش ملی ارزیابی اثرات محیط زیستی ایران با رویکرد گردشگری پایدار و مشارکت مردمی، روزهای اول و دوم اسفند ماه در ساختمان مرکزی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برگزار شد و طی آن کارشناسان و متخصصان، دیدگاه های خود را در زمینه محورهای موضوعی سمینار ارائه نمودند.
دکتر فرشید خدادادیان؛ پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی و عضو کمیته جهانی حفاظت از میراث صنعتی Ticcih نیز در این سمینار حضور داشت و در قالب برگزاری کارگاه آموزشی یک روزه، در زمینه میراث صنعتی، گردشگری صنعتی، همچنین ظرفیت های میراث صنعتی نفت و پتانسیل های شرکت-شهرهای نفتی ایران برای توسعه گردشگری پایدار، با علاقه مندان حاضر سخن گفت.
متن صحبت های دبیر انجمن میراث صنعتی و تاریخ شفاهی ایران که با استقبال شرکت کنندگان مواجه شد، به شرح ذیل بود؛
خدادادیان:
خانم ها و آقایان، مدیران محترم، اساتید بزرگوار دانشگاهی، دانشجویان گرامی و فعالان عزیز و سخت کوش حوزه های گردشگری و محیط زیست، سلام و صبح بخیر.
در ابتدا؛ از انجمن ارزیابی محیط زیست ایران و وزارت میراث فرهنگی و گردشگری که این سمینار را برگزار و امکان گفتگوی من با شما را فراهم آوردند، سپاسگزارم و امیدوارم گفتگوی ما در این کارگاه، خروجی مطلوب و مفیدی داشته باشد.
عزیزان؛ رئوس کلی مطالب و موضوعاتی که در این ورک شاپ در مورد آن گفتگو خواهیم کرد به شرح ذیل هستند؛
ابتدا خدمت تان عرض خواهم کرد که؛ "میراث صنعتی" چیست و "گردشگر صنعتی" کیست؟ سپس؛ در خصوص تجربه های جهانی در زمینه حفاظت و کاربری میراث صنعتی صحبت خواهیم کرد.
بازخوانی کوتاه سرنوشت نفتی ایران، بخش بعدی کارگاه ما خواهد بود و در همین رابطه به ظرفیت های میراث صنعتی نفت برای ایجاد و توسعه گردشگری پایدار اشاره خواهیم کرد.
شاید برایتان جالب و غیرقابل انتظار باشد که به شما مستندات تاریخی از توجه به حریم ابنیه تاریخی در قرارداد دارسی ارائه خواهم نمود!
کما اینکه به موضوع؛ شرکت – شهرهای نفتی ایران، مُدرنیزاسیون، محیط زیست و CSR نیز اشاره خواهیم کرد تا "کلان روایت" و ذهنیت قبلی شما در مسئله نفت را به چالش بکشم!
پس از آن ضمن معرفی یک بنای میراث صنعتی مرتبط با محیط زیست، از توجه به محیط زیست در نخستین شهر نفتی ایران مطلع خواهیم شد و در نهایت نیز جمع بندی مطالب ارائه شده را خدمتتان تقدیم می کنم تا در بخش پرسش و پاسخ در خدمت شما باشم
میراث صنعتی چیست؟
در تعریف میراث صنعتی industrial heritageآمده است که این حوزه میراثی موارد ذیل را در بر می گیرد؛ ابنیه و تاسیسات تاریخی و قدیمی، ساختمان ها و ماشین آلات، کارگاه ها، کارخانه ها، واحدهای تولیدی، معادن و سایت های پرداخت و پالایش مواد اولیه، انبارها و فروشگاه ها و مکان هایی که انرژی در آنها تولید، منتقل و مصرف می شود.
همچنین ابنیه و تاسیسات تاریخی و قدیمی مرتبط با صنعت حمل و نقل و تمام زیرساخت های آن و نیز تمام مکان هایی که به فعالیت های اجتماعی مرتبط با صنعت از جمله؛ سکونت، مذهب، تفریح، ورزش و آموزش اختصاص داده شده اند.
با این تعریف، دیگر تکلیف مان روشن است که در مورد کدام حوزه ی میراثی صحبت می کنیم.
گردشگر صنعتی کیست؟
توریست صنعتی industrial touristطیف گسترده ای از فعالان و بازنشستگان حوزه صنعت، اساتید دانشگاهی، دانشجویان و دانش آموزان و علاقه مندان به بازدید از سایت های میراث صنعتی، در دو بخش گردشگر داخلی و گردشگر خارجی، بازار هدف این حوزه بوده و باید با معرفی، آموزش، تبلیغات و در عین حال فرهنگ سازی به این حوزه ی میراثی سوق داده شوند.توریسم صنعتی هم اکنون نیز در سطح جهانی، بخش قابل توجهی از گردش مالی صنعت توریسم را به خود اختصاص داده، اما در ایران این حوزه چندان شناخته شده نیست.بگذریم از اینکه به دلایل مختلف که بهتر از من می دانید، کل صنعت گردشگری ما، حال و روز خوبی ندارد.
تجربه های جهانی
توجه به میراث صنعتی در سطح جهان سال های طولانی است که آغاز گردیده.سازمان جهانی مرجع در این زمینه؛ "کمیته بین المللی حفاظت از میراث صنعتی" است که به اختصار؛ "تیکی" TICCIH نامیده می شود.درنیمه قرن بیستم درامریکا واروپا با اتمام جنگ جهانی دوم و گسترش فعالیت های حفاظتی روند جدی نگرش در مورد میراث صنعتی آغاز شد.
درسال1973 ابتدا، "جامعه باستان شناسان صنعتی" پایه گذاری و نخستين کنگره بین المللی حفظ و نگهداری بناهای صنعتی در انگلستان با حضور 61کشور برگزار شد.دومین کنفرانس در آلمان و سومین کنفرانس در سال1978 درسوئد، سبب تشکیل و تاسیس کمیته بین المللی حفاظت از میراث صنعتی شد.
وي اضافه كرد: در سال2000 "ایکوموس" وTiccih درخصوص حفاظت از میراث صنعتی توافق همکاری امضاء كردند و سال2003میلادی کمیته بین المللی حفاظت از میراث صنعتی در شهر "نیژنی تاگیل" روسیه پیشنهاد شكل گيری منشور حفاظت از میراث صنعتی و نامزدی آن در فهرست میراث جهانی یونسکو را داد.در این منشور بر ثبت و آرشیو اسناد و نقشه های ميراث صنعتی تاکید شد.
ایجاد موزه های میراث صنعتی نفت در جهان بر اساس چنین رویکردی انجام گردید.از جمله موزه نفت "پچلبرون" فرانسه، موزه نفت تگزاس و موزه های نفت دیگر در نروژ، آلمان، انگلستان و مالزی.موزه هایی برای معرفی میراث صنعتی نفت در مناطق مختلف جهان که بسیار در توسعه گردشگری آن کشورها موثر بوده اند.
سرنوشت نفتی ایران
قبل از اشاره به میراث صنعتی نفت در ایران، بیایید به اختصار نگاهی داشته باشیم به چگونگی نفتی شدن ایران.سرنوشت ایران گویی از روزگار باستان با "نفت" رقم خورده بود.گزارش مورخ باستانی یونانی؛ "هرودوت" از چشمه های نفت در جنوب غربی ایران در روزگار داریوش هخامنشی، شاهد باستانی این ادعاست.
واگذاری امتیازهای بهره برداری از چشمه های خودجوش نفت و قیر از روزگار صفویه به خانواده "سادات قیری" در خوزستان، "محمد ولی خان تنکابنی" در شمال کشور، خوانین کُرد در "قصرشیرین" کرمانشاه و حکمران "لیان" بوشهر، مقدمه ورود ایران به دوران بهره برداری صنعتی از نفت بود که با امتیازهای واگذارشده به "بارون جولیوس رویتر" و "آلبرت هوتز" تجربه و با "ویلیام ناکس دارسی" و در پنجم خرداد۱۲۸۷ به نتیجه رسید.
فارغ از آن سابقه ی کهن باستانی و تاریخی، از همان مقطع اکتشاف صنعتی نفت تا امروز یکصد و شانزده سال است که ایران نفتی است و در طول این یک قرن، واجد تاسیسات و ابنیه و شهرها و روستاهایی گردیده که میراث صنعتی نفت را در خود جای داده اند.میراثی که با قرارداد واگذار شده به "دارسی" ایجاد شده بود.
توجه به حریم ابنیه تاریخی در قرارداد دارسی
این امتیازنامه در سال 1901 برابر با 1280 هجری منعقد شد و هجده ماده داشت.نکته جالب و مرتبط با موضوع صحبت امروز ما، ماده سوم امتیازنامه است.
در متن این ماده از قرارداد می خوانیم؛ دولت شاهنشاهی ایران کلیه اراضی غیر زیر کشت متعلق به دولت را که مهندسان صاحب امتیاز ممکن است برای ساخت کُل یا قسمتی از کارهای یادشده لازم بدانند به صاحب امتیاز به‌طور بلاعوض اعطا می کند.در مورد زمین های زیر کشت متعلق به دولت، صاحب امتیاز باید آنها را به قیمت منصفانه و جاری خریداری کند.همچنین دولت به صاحب امتیاز این حق را می دهد که پس از اخذ رضایت مالکان، تمام و هر زمین یا ساختمان دیگری را که برای این منظور ضروری است، در شرایطی که بین او و آنها ترتیب داده شود، بدون اینکه آنها اجازه داشته باشند قیمت غیرعادی مطالبه کنند، تملک کند.اماکن مقدس با تمام وابستگی‌هایشان در شعاع دویست قوس مستثنی هستند.
معنای این موضوع رعایت حریم ابنیه باستانی و تاریخی نیز بود.چنانچه در همان سال1908 میلادی، حریم صُفه باستانی و مذهبی "سر مسجد" در منطقه مسجد سلیمان، علیرغم داشتن نشانه ها و رخنمون هایی از داشتن نفت و گاز، بدلیل قداستی که در میان بختیاری ها داشت از عملیات اکتشاف مستثنی شد.پیش از آن حریم "تشکوه" رامهرمز در نزدیکی "مامتین" نیز علیرغم علنی بودن وجود منابع گازی، از عملیات اکتشافی مستثنی شده بود.
شرکت-شهرهای نفتی
شرکت-شهرهای مختلف نفتی ایران،همچون؛ مسجد سلیمان، آبادان، ماهشهر، آغاجاری، گچساران، اهواز، کرمانشاه و...، امروز واجد تاسیسات و ابنیه میراث صنعتی بسیار مهمی هستند که ظرفیت خوبی برای توسعه گردشگری پایدار در این مناطق است.ضمن اینکه از این منظر به اقتصاد این مناطق نیز می توان کمک فراوان نمود.
مدرنیزاسیون، محیط زیست و CSR
گرچه عنوان؛"مسئولیت های اجتماعی شرکتی" Corporate Social Responsibilityموضوعی جدیدتر از پیشینه ی شکل گیری صنعت نفت در ایران است، اما در بررسی تاریخچه این صنعت با موارد مستندی مواجه هستیم که در این تعریف جدید می گنجند.برخی از این موارد تاریخی و مستند عبارتند از؛توجه به حریم ابنیه تاریخی، باستانی و مذهبی در قرارداد دارسی.توجه به محیط زیست در حین شکل گیری صنعت نفت در جنوب غرب ایران.ارائه خدمات بهداشت و درمان بصورت عمومی در جغرافیای فعالیت و همچنین توجه به میراث باستانی و باستان شناسی، از جمله اقدامات نفت در شناسایی تپه چغازنبیل و همچنین حمایت و پشتیبانی لجستیکی از کاوش های "رومن گیرشمن"، باستان شناس فرانسوی در جنوب و جنوب غربی ایران که عکس ها و مستندات آن موجود است.
توجه به محیط زیست در نخستین شهر نفتی ایران
از جمله ابنیه میراث صنعتی ارزشمندی که در نخستین شرکت-شهر نفتی ایران، مسجد سلیمان وجود دارد و در کنار چاه شماره یک نفت خاورمیانه، نیروگاه برق تمبی، پالایشگاه و گوگرد سازی بی بیان و ابنیه و تاسیساتی همچون؛ بیمارستان نفت مسجد سلیمان، استادیوم فوتبال، باشگاه گلف، منازل کارگری و کارمندی و دیگر ابینه باید به تاسیسات تصفیه خانه های فاضلاب شهری در نقاط مختلف این شرکت-شهر اشاره نمود که از جمله یکی از این ابنیه در منطقه "بی بیان" همچنان وجود دارد و ضمن اینکه یک سایت مهم از میراث صنعتی مرتبط با محیط زیست در مسجد سلیمان است، یکی از مقاصد گردشگری صنعتی این شهر نفتی نیز می تواند باشد.
مکانیزم بکار گرفته شده در این سایت که نزدیک به یک قرن قدمت دارد، بسیار جالب است و شاهدی است از توجه شرکت نفت به موضوعات محیط زیستی در سال های نخستین شکل گیری صنعت نفت در ایران و خاورمیانه.
جمع بندی و نتیجه گیری
در جمع بندی مطالب ارائه شده در این کارگاه، دو نکته اساسی قابل ارائه است.نخست اینکه؛ میراث صنعتی نفت در ایران با ویژگی ها و جایگاه مهم در بررسی تاریخچه صنعت در ایران و همچنین "مدیریت دانش" و "تاریخ شفاهی" نفت، ظرفیتی خوب و منطبق با ارزش های توسعه پایدار در شهرها و مناطقی هستند که بعد از گذشت یک قرن، گرچه همچنان نفت و گاز تولید می کنند، اما با معرفی این ظرفیت ها و تشویق گردشگران داخلی و خارجی برای بازدید از این مناطق و شهرها می توان به توسعه اقتصادی مناطق، توسعه گردشگری و اقتصاد کشور کمک نمود.
دوم اینکه؛ مستندات توجه صنعت نفت در گذشته تاریخی خود به محیط زیست می تواند الگوی رفتاری و برنامه ریزی بسیار خوبی برای فعالان و تصمیم گیران حوزه صنعت نفت در بخش های دولتی، خصوصی و خصولتی باشد تا به طرح های پیوستار فرهنگی و آمایش سرزمین و پروتکل های محیط زیستی پروژه های خود تنها برای رفع تکلیف نگاه نکنند.
از حوصله شما سپاسگزارم و امیدوارم با توجه بیشتر به میراث صنعتی، گردشگری پایدار در مناطق نفتی ایران توسعه پیدا کند.
خوزتوریسم
