روز عاشورا در شهرستان شادگان

تصاویر این گزارش عزاداری مردم شادگان در ظهر عاشورای حسینی را نشان می‌دهد.

 عکس:ایکنا

اینجا مردم از زیر پای ایفاگران نقش‌ها خاک برمی‌دارند، ما با این صحنه‌ها بزرگ شدیم. زندگیم را وقف نقش «شمری» امام حسین(ع) کرده‌ام، چندین سال است که مردم مرا به این نقش شناخته‌اند و دیگر می‌دانند من بازیگر هستم و به اخلاق و رفتار بنده آگاه هستند. اما هنوز هم وقتی تماشاگر از شهرستان می‌آید به ما بدو بیراه می‌گوید.

به گزارش ایکنا از خوزستان، تعزیه شوش، بزرگ‌ترین تعزیه میدانی کشور است که با شماره ۲۶ در بهمن سال ۷۸ به نام مردم استان خوزستان و شهرستان شوش به ثبت ملی رسید. همه ساله جمعیت زیادی از شهرهای مختلف استان، در روز عاشورا برای دیدن این تعزیه به شوش می‌آیند تا این شبیه خوانی را از نزدیک ببینند.

عبدالرضا یاحسن، شمرخوان و کارگردان تعزیه شوش، درباره این آیین سنتی به خبرنگار ایکنا خوزستان گفت: متولد سال ۱۳۳۱ هستم و از زمانی که کودک بودم، این تعزیه را درک کردم و بازیگرخردسال بودم. پدران ما هم در این تعزیه بودند. بیش از ۶۰ سال است که در این تعزیه هستم و از سال ۵۷ یعنی بیش از ۴۰ سال است که نقش شمر را ایفا می‌کنم. برادر بزرگترم هم شاعر بود و رجزخوانی‌ها را می‌نوشت و کارگردان بود.

چندین سال است که هم کارگردانی و هم نقش شمر این تعزیه را بر عهده دارم. تعزیه شوش خودجوش است. در اکثر استان‌ها کار را هنرمندی انجام می‌دهند؛ یعنی شغل آنها است. ولی در اینجا، این شغل رسمی ما نیست. هیچ کدام از اعضای تعزیه چیزی دریافت نمی‌کنند؛ حتی آب و چای و ... هم از نذورات مردمی است. تمام هزینه‌‌ تهیه لباس، شمشیر، کلاه خود و زره و اسب هم از خود بازیگران است.

در انتخاب اشخاص وجهه اجتماعی افراد مهم است. شخصی که می‌خواهد ایفاگر نقشی باشد، باید شخصیتی قابل قبول برای کوچک و بزرگ منطقه باشد. سعی شده است بیشتر از چهره های برجسته شهر به لحاظ اعتقاد و تدین استفاده شود. با این حال در میان بازیگران ما راننده تاکسی، بیکار، بنا، رئیس اداره، ساندویچ فروش و... هم داریم.

من چهارمین یا پنجمین نفری هستم که ایفاگر نقش شمر در این تعزیه هستم و پیش از من افرادی بودند که هر کدام سی، چهل سال، شمرخوان بودند.

او آغاز اجرای این تعزیه را سال ۱۲۸۵ خورشیدی می‌داند؛ بیش از صد سال است که این تعزیه در شوش اجرا می‌شود. حاج محمدعلی محول، مشهدی محمدعلی یاحسن(عموی بنده)، حاج سلطان علی تعبیرزاده و حاج سیدصدرالدین افسری از مؤسسان این تعزیه هستند. بچه خوان بودم و نقش‌های قبلی را هم دیده و صحبت‌هایشان را در این باره شنیده‌ام. گاهی سیاهی لشکر ما به سیصد، یا چهارصد نفر و تعداد سواران به ۲۰۰ نفر می‌رسد. در این کار، کسی از کسی دعوت نمی‌کند، همه به عشق امام حسین(ع) وارد میدان می‌شوند. اجرا ده سال طول می‌کشد و تمام وقایع مثل جلوگیری از کاروان امام توسط حر، ورود به کربلا، ورود عمر سعد، حبیب بن مظاهر و ... تا شهادت حضرت علی اصغر(ع) و شهادت حضرت اباعبدالله(ع) و به آتش کشیدن خیمه ها در این تعزیه یک روزه اجرا می‌شود.

یاحسن درباره مکان اجرای تعزیه نیز گفت: تعزیه در میدان امام حسین(ع) شوش که زمینی متعلق به اداره میراث فرهنگی است اجرا می‌شود. به همین دلیل اجازه ساخت و ساز در این زمین را نداریم و حتی نمی‌توانیم سکویی برای نشستن تماشاچیان بسازیم یا حتی درختی بکاریم. اندازه زمین قدری از یک استادیوم فوتبال بزرگتر است.

وی گفت: در روز تاسوعا، از ساعت ۵ تا ۸ عصر، تعزیه بازار شام به زبان عربی در شوش اجرا می‌شود که دکترحسین خنیفر رئیس دانشگاه فرهنگیان کشور هم در این تعزیه نقش ایفا می‌کند. در شهرهای اطراف شوش، تعزیه از همین نوع به زبان عربی و فارسی اجرا می‌شود.

تعزیه شوش، چندین شهید هم تقدیم انقلاب کرده است و در تمام طول هشت سال جنگ تحمیلی، این تعزیه قطع نشد. اکثر بازیگران اصلی تعزیه هم رزمنده یا جانباز هستند.

او درباره نقش شمر گفت: روز عاشورا، حس عجیبی است. حضور مردم مشتاق وقتی از زیر پای من که نقش منفی هستم؛ به عنوان خدمتگزار امام حسین(ع) خاک برمی‌دارند، برایم شگفت آور است. گاهی وسط نقش گریه می‌کنم، از هوش می‌روم.

اینجا مردم از زیر پای ایفاگران نقش‌ها خاک برمی‌دارند، ما با این صحنه‌ها بزرگ شدیم. زندگیم را وقف «شمری» امام حسین(ع) کرده‌ام. خیلی چیزها دیده‌ام که نمی‌شود گفت. همین که مردم در طول عمر به ما احترام می‌گذارند و اگر عزتی داریم از پرتو همین است.

مرا به اسم حاجی شمر صدا می‌کنند، قدیم‌ترها بچه‌هایم اذیت بودند وقتی به آنها می‌گفتند پدرتان شمر است. به مادرم می‌گفتند خجالت نمی‌کشی که پسرت شمر است؟ ولی با این وجود، مردم مشوق من بودند. امسال از نظر پا و زانو نمی‌توانم بازی کنم، وقتی گفتم کسی را جای من بگذارید، مرا تشویق کردند که امسال هم باشم.

برای ایفای این نقش، تسلط روی خواندن، جنگیدن و اسب سواری مهم است. همچنین باید تنفر مردم را در حین ایفای نقش برانگیزم. وقتی می‌بینم مردم فحش می‌دهند و سنگ پرت می‌کنند، می‌فهمم نقشم را خوب بازی کرده‌ام.

خوشبختانه چندین سال است که مردم مرا به این نقش شناخته‌اند و دیگر می‌دانند من بازیگر هستم و به اخلاق و رفتار بنده آگاه هستند. اما هنوز هم وقتی تماشاگر از شهرستان می‌آید به ما بدو بیراه می‌گوید.

گزارش کامل در ادامه مطلب

گزارش/هوشنگ فرجی

تاریخ همچنان ورق می‌خورد و نسل‌ها یکی پس از دیگری می‌آیند و می‌روند، اما عشق حسین(ع) و اولاد حسین همچنان بر تارک باورها و عمق جان ایل بزرگ بختیاری مستدام است .

هوشنگ فرجی/ مسجد سلیمان/یکی از سنت‌های کهن در بین عشایر آیین «کتَل بستن» است که برای چهره‌های سرشناس و تأثیرگذار انجام می‌گیرد. برپاکردن کتل عبارت است از یک اسب سفید که آن را با پارچه‌های رنگی آذین‌بندی می‌کنند و یک قبضه تفنگ و یک شمشیر هم به صورت «نگون فنگ» روی زین اسب می‌بندند و یک جوان افسار اسب را در دست می‌گیرد و به دور«مافه گه» (مکعبی ساخته شده از سنگ) طواف می‌دهد. یکی دیگر از آیین‌های محرم نتراشیدن سر و صورت تا چهل روز است که پس ازسپری شدن اربعین، عزاداران و شیفتگان امام حسین(ع) سرخود را می‌تراشند. ناگفته نماند که در این مدت پذیرایی باحلوا، شربت، نان محلی وطبخ آبگوشت انجام می‌گیرد..

نقش سنت‌ها در بین مردم

«محمدرسول احمدی» پیرمردی۹۰ساله در این باره می‌گوید: از پدربزرگم در جوانی شنیدم که کلاه نمدی بختیاری‌ها ازابتدا با نمد سفید توسط نمدمالان ساخته می‌شد، اما در واقعه کربلا چون خبر شهادت امام حسین(ع) به بختیاری‌ها رسید به نشانه عزاداری کلاه نمدی خود را سیاه کردند.
«حاج ملا جهانگیر داودی» یکی دیگر از دوستداران اهل بیت(ع) درحالی که 80 بهار از زندگیش را سپری کرده نیز می‌گوید: درآن زمان که نه خودرویی بود و نه جاده‌ای و نه پاسپورتی نیاز بود؛ ریش سفیدان بختیاری و حتی جوانان عشایری پیاده از راه‌های سخت برای زیارت قبر امام حسین(ع) خود را به کربلا می‌رساندند و گاه نیز اتفاق می‌افتاد که تعدادی همانجا در کنار حرم امام خود می ماندند و مجاور می شدند و در آن مکان نیز جان‌به‌جان آفرین تسلیم می‌کردند و درهمان حوالی به خاک سپرده می‌شدند. «ابراهیم فرجی» هم در مورد مرثیه خوانی در بین عشایر بختیاری و آیین سینه زنی در این دهه، می‌گوید: در بین عشایر خودزنی و زنجیرزنی چون به جسم آزارمی رساند مرسوم نیست و هیأت عزادار اقدام به سینه زنی می‌کنند.

ارادت قوم بختیاری به خاندان اهل بیت(ع)
حجت‌الاسلام محمدصادق امینی امام جمعه و رئیس شورای فرهنگ عمومی مسجد سلیمان در این مورد می‌گوید: قوم بختیاری از دیرباز ارادت زیادی به خاندان اهل بیت و عصمت و طهارت(ع) داشته‌اند و نام و ذکر اهل بیت(ع) در زندگی ساده و بی‌آلایش آنان همواره ساری و جاری است. مردم این منطقه با حضور در مزار اهل قبور عنوان مشهدی و کربلایی را روی سنگ قبر بسیاری از اجدادشان مشاهده می‌کنند که نشان دهنده این موضوع است که در آن روزگار و بدون وجود امکانات و تکنولوژی‌های نوین حمل و نقل با شتر و اسب و قاطر به زیارت اباعبدالله(ع) می‌رفتند و حتی برخی از آنان وصیت می‌کردند که بعد از مرگ در کربلا و نجف به خاک سپرده شوند لذا با برخورداری از چنین پیشینه مذهبی و ارادت قلبی به آقا اباعبدالله الحسین(ع) همه ساله در ماه محرم و صفر پا به پای اقوام دیگر و مردم عزیز به میدان آمده و با اجرای آیین‌های سنتی محلی و ملی به دلدادگی به اولاد پیغمبر می‌پردازند.

آیین‌ها و مناسک ماندگار

«حمید حیدری» رئیس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی مسجدسلیمان نیز می‌گوید: آیین‌ها و مناسک یکی از ماندگارترین و مؤثرترین روش‌هایی است که می‌تواند ما را در مسیرشناسایی هویت با بهره‌گیری از اعتقادات و تجربیات گذشتگان وانتقال آن به نسل‌های جدید یاری کند. یکی از آیین‌های کهن، ارزشمند و مؤثر در فرهنگ غنی و پربار قوم بختیاری، آیین کتل است که درسوگ و تعزیت افراد شاخص و والا و بزرگان قوم درگذشته و البته به‌ندرت درحال حاضر به اجرا درمی‌آید. این آیین که ویژه بزرگداشت قهرمانان قومی و ملی درمیان قوم بختیاری اجرا می‌شده پس از طرح و تصویب در شورای فرهنگ عمومی و استقبال از سوی مردم و نیز اهل فن، بزودی در اربعین سرور و سالار شهیدان برگزار می‌شود. حیدری اضافه می کند: بنابر پیشنهاد امام جمعه و دیگر چهره‌های پژوهشگر و با کمک فرماندار مسجدسلیمان درصدد هستیم تا آیین کتل‌بندی را که قدمتی دیرینه در بین بختیاری‌ها دارد در سازمان یونسکو به ثبت جهانی برسانیم.
«مصطفی علیزاده گل سفیدی» مورخ و استاد دانشگاه‌های اصفهان نیز در مورد قدمت تعزیه خوانی در بین قوم بختیاری، می‌گوید: «سید عبدالباقی بختیاری» معروف به «سیدصولت»، یکی از معروف‌ترین تعزیه خوانان دوران ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه بود و به‌دلیل مهارت در اجرای زیبای تعزیه، معین البکاء چهارمحال و بختیاری، اصفهان و شیراز لقب گرفت. تمام تعزیه خوانان این مناطق خود را شاگرد و پیرو او می‌دانستند. سید عبدالباقی که استاد بنام و صاحب سبک تعزیه خوانی بود در سال 1319 به دیار باقی شتافت. آرامگاه او در گوشه‌ای از پارک ملت شهرکرد قرار دارد که هر ساله در دهه محرم بسیاری بر مزار وی حاضر شده و ضمن ادای احترام، برایش فاتحه می‌خوانند.

گروه اجتماعی ــ سینی‌گردانی حضرت قاسم(ع) در ماهشهر متفاوت است؛ ظهر هشتم محرم مردم شهر سینی‌های نذری خود را به یاد حضرت قاسم(ع) بر سر و دست می‌گیرند و با نظم خاصی در صحنه‌ای زیبا و حزن‌انگیز «یا حسین»گویان به طرف میدان شهر حرکت می‌کنند.

یکی از جلوه‌های عشق و ارادت مردم خوزستان به صاحب این روزها، حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع)، آیینی است که به سینی‌گردانی حضرت قاسم(ع) شهرت دارد. این آیین در نقاط بسیاری از استان خوزستان برگزار می‌شود و به سبب قدمتی که میان مردم بندر ماهشهر دارد، به نام مردم این شهر به ثبت ملی رسیده است. این آیین به شماره ۱۴۴۵ در تاریخ ۱ مهر ۱۳۹۶ در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس ثبت شد.

سارا عبادی، مسئول اداره میراث فرهنگی بندر ماهشهر، در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان، در توضیح این آیین سنتی گفت: مراسم عروسی قاسم در اکثر شهرهای خوزستان در روز هشتم ماه محرم برگزار می‌شود. به این مراسم در زبان محلی «عرس القاسم» می‌گویند. مراسم عروسی حضرت قاسم مردانه و زنانه برگزار می‌شود. مجلس زنانه معمولاً در یکی از خانه‌های محل یا حسینیه اجرا می‌شود؛ به این صورت که یک حجله نصب می‌شود و هنگام اجرای مراسم، بانوان سینی‌های خود را در تاریکی که فقط شمع‌های سینی روشن هستند به دور حجله می‌چرخانند و سایر بانوان با سینه‌زنی و کل زدن آن‌ها را همراهی می‌کنند.

وی اظهار کرد: این مراسم در شهرستان بندر ماهشهر با همه شهرهای دیگر به صورتی متفاوت اجرا می‌شود. ساکنان قدیمی و بومی بندر ماهشهر این آیین را مردانه و بسیار باشکوه در مساجد، خانه‌های قدیمی و میدان شهر برگزار می‌کنند. روز هشتم محرم، حوالی ظهر از تمام نقاط شهر بندر ماهشهر، سینی‌هایی که با پارچه سبز پوشیده شده است بر روی دست هر زن و مردی می‌توان دید که به طرف خانه قدیمی مرحوم درویش طاهری از قدیمیان برگزار‌کننده روضه امام حسین(ع) و مراسم سینی‌گردانی در بندر ماهشهر در حرکت‌اند.

به گفته امیر طاهری، قبل از مرحوم پدربزرگش، پدر و پدربزرگ ایشان در همین خانه و در این محله این مراسم را برگزار می‌کردند و کرامت‌های زیادی را از زمان کودکی تاکنون از آیین سینی‌گردانی شاهد بوده است

عبادی درباره بانی این مراسم در بندرماهشهر گفت: مرحوم حاج علی ابوالحسن طاهری متولد ۱۲۸۲ خورشیدی در بندر ماهشهر و مرحوم حاج درویش طاهری و امیر طاهری فرزند حاج درویش طاهری، خانواده‌ای هستند که نسل به نسل برگزار‌کننده این مراسم بوده و هستند. به گفته امیر طاهری، قبل از مرحوم پدربزرگش، پدر و پدربزرگ ایشان در همین خانه و در این محله این مراسم را برگزار می‌کردند و کرامت‌های زیادی را از زمان کودکی تاکنون از آیین سینی‌گردانی شاهد بوده است.

مسئول اداره میراث فرهنگی بندرماهشهر در توضیح نحوه برگزاری مراسم سینی‌گردانی اظهار کرد: از ساعت ۱۳ هشتم محرم، تقربیاً همه سینی‌ها تحویل خانواده طاهری داده شد و اکنون مادر خانواده با کمک مردان محل، جهت تزئین سینی‌ها آماده می‌شوند. سینی‌ها از جنس مختلف هستند؛ مسی، حصیری و چوبی. محتویات سینی‌ها هم مختلف است؛ به گفته سینی‌گردان‌ها حضرت قاسم بن حسن(ع) نوجوان بود و تنقلات را به این خاطر در سینی می‌گذارند.

عبادی ادامه داد: محتویات این سینی‌ها عبارت بود از پارچه سبز که نماد پاکی و قداست است و همچنین لباس رزم اهل بیت(ع) در روز عاشورا که به رشادت یاران امام حسین(ع) اشاره دارد. حنا، نماد زینت و آراستگی برای عروس در زمان قدیم و اشاره به دامادی حضرت قاسم در واقعه عاشورا دارد. شمع نمادی از روشنایی و پاکی و جاودانگی است و به مظلومیت یاران امام اشاره دارد.

وی ادامه داد: گلاب نیز نماد تازگی و طراوت و نماد باروری و تداوم زندگی است و به ازدواج حضرت قاسم(ع) در واقعه عاشورا اشاره دارد. برگ‌های گل یاس یا به نام محلی «موم»، نماد راستی، صداقت، عشق، دوستی و معصومیت است که به عشق پاک و معصومیت حضرت قاسم(ع) اشاره دارد. اسپند(اسفند) نیز برای جلوگیری از چشم زخم در این سینی‌ها گذاشته می‌شود. محتویات دیگر سینی‌ها شامل تنقلاتی همچون کیک و کلوچه، بیسکوییت، شیرینی، میوه و... است که بین کودکان تقسیم می‌کنند.

مسئول اداره میراث فرهنگی ماهشهر اظهار کرد: بعد از تزیئن سینی‎ها، آن‌ها را به ردیف قرار داده و با پارچه سبز روی سینی‌ها را می‌پوشانند. صحنه زیبا و حزن‌انگیزی است. بعد از چیدن سینی‌ها سید‌کریم طباطبایی دعایی بر روی سینی‌ها می‌خواند. بعد از او، نوبت روضه‌خوانی سید‌حبیب طباطبایی می‌رسد:

مبارک باد بر جوانان قبیله حنابندان قاسم

سراسر جان جانان قبیله فدای جان قاسم

بعد از پایان مراسم روضه، نوبت به اجرای مراسم سینی‌گردانی می‌رسد. جمعیتی در جلوی درب منزل و در مسیر اجرای مراسم منتظر هستند. مردان پیر و جوان سینی‌ها را با دعا و صلوات بر روی سر قرار داده و یک به یک از در منزل با بدرقه مادر خانواده خارج می‌شوند.

وی گفت: در جلوی جمعیت، علم‌هایی بلند که با پارچه‌های رنگارنگ و زیبایی تزئین شده است، قرار دارد. گهواره‌ای هم که یادآور شش ماهه اباعبدالله‌الحسین(ع) است در جلو خودنمایی می‌کند. گویی اتفاق خاصی در شرف وقوع است. حالا دیگر زمان موعود فرا رسیده است. ساعت ۲۲ جمعیت سیاه‌پوش و عزادار سراسر خیابان را در بر می‌گیرد. مداحان که در جلوی جمعیت مستقر می‌شوند شروع به مرثیه‌سرایی سالار شهیدان و یاران با وفایش می‌کنند.

عبادی اظهار کرد: با شروع مراسم، مردان در هر سن و سالی با سینی‌هایی که بر سر و روی دست گرفته‌اند، به نوحه‌های مداحان گوش می‌دهند و نوحه‌‌سرایی می‌کنند. بانوان به آرامی سینه می‌زنند و گریه می‌کنند. تمامی جمعیت حاضر «یا حسین» گویان، سینی‌ها را برداشته و در حالی که گلاب به سر و صورت حاضران می‌پاشند به سمت میدان امام‌(ره) روانه می‌شوند. بیش از ۸۰ سینی بر روی سر و دست عزاداران به آرامی به طرف میدان حرکت می‌کنند. این مراسم با نظم و به آرامی و به تبعیت از مداح انجام می‌شود.

جمعیت دور میدان می‌ایستند گویی به یاد واقعه عاشورا، میدان قتلگاه را یافته و بدین گونه تسلایی بر دل‌های بی‌قرار خود می‌گذارند

مسئول اداره میراث فرهنگی بندرماهشهر گفت: جمعیت دور میدان می‌ایستند گویی به یاد واقعه عاشورا، میدان قتلگاه را یافته و بدین گونه تسلایی بر دل‌های بیقرار خود می‌گذارند. پس از سینه‌زنی در اطراف میدان امام(ره) به سمت خیابان آمده و به همان شکل به طرف منزل حاج درویش طاهری برمی‌گردند. سینی‌گردانان یکی‌یکی به داخل منزل رفته و جمعیت در محل درب ورودی منزل به مراسم عزاداری ادامه می‌دهند. پس از دقایقی مردان با پای برهنه و چشمانی گریان محتویات سینی‌ها را بین حاضران پخش می‌کنند و بدین گونه مراسم به پایان می‌رسد.

در سرزمین های اسلامی و به خصوص ایران اولین باری که عزاداری برای امام سوم شیعیان مرسوم شد در سالگشت حادثه عاشورا در زمان حکومت خاندان آل بویه بود.

«ای فرزندم به شیعیانم سلام مرا برسان و به آنان بگو، پدرم غریب و دور از وطن و در راه خدا شهید شد او را ندبه کنید و بر او گریه و عزاداری نمایید» این جمله ای است که بزرگ شهید دشت کربلا در آخرین لحظات، قبل از شهادت خطاب به فرزندش امام زین العابدین (ع) گفت.
دستور امام بر زمین نماند و از عصر روز عاشورا تا همین امروز، شیعیان شیفته امام حسین(ع) در سالروز شهادت او چون عزادارانی که تازه عزیزی از دست داده باشند گریه و زاری می کنند. حضرت زینب در کربلا و کوفه و شام، ام السلمه همسر پیامبر در مدینه، جابر بن عبد الله انصاری در کربلا و آل بویه در ری اولین کسانی بودند که سنت عزاداری برای امام را در نقاط مختلف مرسوم کردند، پس از آنها عزای حسین هر روز و هر سال پر رونق تر، فراگیرتر و حزن انگیزتر شده و انگار نه انگار که از آن تاریخ 1332 سال خورشیدی گذشته است.

در سرزمین های اسلامی و به خصوص ایران اولین باری که عزاداری برای امام سوم شیعیان مرسوم شد در سالگشت حادثه عاشورا در زمان حکومت خاندان آل بویه بود، آل بویه از خاندان اصیل ایرانی و شیعی مذهب ساکن منطقه دیلمان ایران بودند که جد آنها ابوشجاعِ بویه پسر فنا خسرو دیلمی است و نسب آنها به بهرام­گور ساسانی می‌رسد. تا پیش از آن عصر شیعه قدرت سیاسی را در دست نداشت و با به قدرت رسیدن آل بویه، شیعیان توانستند عزاداری علنی داشته باشد و معزالدوله دیلمی که پایه‌گذار آل بویۀ عراق، خوزستان و کرمان بود دستور داد در روز عاشورا همه بازارها تعطیل شود و مردم در بیرون از منازل عزاداری کنند.

از همین روز تاریخ نگاران معتقدند اولین دسته‌های عزاداری که به طور رسمی در خیابان‌ها با مرثیه خوانی و مقتل خوانی عزاداری کردند در این دوره اتفاق افتد. این نوع عزاداری تا پایان حکومت آل‌بویه مرسوم بود و با برآمدن سلجوقیان از تخت حکومت تقریباً ضعیف می‌شود.
پس از آن عزاداری در سالروز حادثه عاشورا از حالت رسمی و عمومی به خانه ها و قلوب شیعیان عقب نشینی کرد، تا اینکه حکومت قدر قدرت صفویان ظهور کرد. در منطقه شرق آناتولی و آذربایجان و قسمت‌هایی از قفقاز محل زندگی ترکهایی؛ معروف به قزلباش بوده است، قزلباش‌ها چند قبیله بودند که ائتلاف ایشان را قزلباش می‌گویند؛ زمانی که شاه اسماعیل به کمک قزلباش‌ها در ایران به حکومت می‌رسد و دولت صفویه را تاسیس می‌کند برای اولین بار در تبریز مذهب شیعه را مذهب رسمی دولتش اعلام می‌کند و عزاداری امام حسین علیه‌السلام از همان تاریخ و دوباره به عنوان یک رسم رونق خاصی می گیرد، همین قزلباش‌ها که نیروی نظامی دولت صفویه را تشکل می‌دهند و همراه با اسب و شمشیر و کتل و سنج و طبل بودند در ایام عاشورا همراه مردم عزاداری می‌کنند ولی چون نظامی هستند زمانی که عزاداری می‌کنند دسته‌های عزاداری ایشان بیشتر حالت حماسی و نظامی دارد. نمونه‌های این عزاداری در اطراف آذربایجان هنوز مرسوم است که به آن شاخ سین(شاه حسین)می‌گویند، شاخ سین یک گونه عزاداری است که نظم خاصی دارد و افراد در کنار هم قرار می‌گیرند و با نظم خاصی همراه با بدست گرفتن شمشیر و با آهنگی که با نواخته شدن طبل‌ها ساخته می‌شود و با سرودن اشعار حماسی و آهنگین در «بحر رجز» مراسم را ادامه می‌دهند.

بعدها که صفویه بر کل ایران مسلط می‌شود و مذهب رسمی ایران شیعه می‌شود کم کم گونه‌های دیگری به عزاداری اضافه می‌شود مانند گونه‌های شاخ سین(شاه حسین) که عزاداری حماسی است و پس از آن زنجیر زنی نیز اضافه شد، البته برخی منشا آن را از هند و پاکستان می‌دانند و برخی از عرب‌ها اما سینه زنی با نظم خاص و دسته‌های خاص در دوره صفویه رواج پیدا می‌کند و همه گیر می‌شود و دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری براه می‌افتد و اشعار خاصی برای عزاداری در این دوره اضافه می‌شود. تا قبل از این دوره، اشعار ما بیشتر عربی بودند ولی از قرن نهم به بعد اشعار فارسی و ترکی هم اضافه می‌شود و گونه‌های عزاداری، تنوع بیشتری پیدا می‌کند یعنی مرثیه خوانی؛ مقتل خوانی، روضه خوانی؛ زنجیر زنی؛ شاخ سین(شاه حسین) و برخی دیگر از انواع دیگر نیز افزوده می‌شود و تقریباً یک سنت ثابت بر جای می ماند.
پس از صفویان در دوره های زندیه و قاجار نیز برپایی مراسم دهه محرم و عاشورا همچنان پر رونق باقی می ماند، به عنوان نمونه در دوره زندیه چون شخص کریم خان مقید به آداب و مراسم مذهبی بود و به تقلید از شاهان صفوی در ماه محرم دسته جات عزاداری را برپا می‌کرد در دوره قاجار نیز که علمای بزرگ نفوذ فراوان داشتند و قاجاریه به تقلید از شاهان گذشته این مراسم گسترده شد، خصوصاً در عهد ناصری دهه اول محرم عزاداری و حرکت دسته‌ها در مساجد و تکایا و برگزاری مراسم دیگر به اوج خود رسید که عامل اصلی این امور علمای بزرگ شیعه بودند که در تهران و شهرستانها این آیین را همراه با اطعام و پذیرایی از عزاداران سیدالشهداء رواج دادند.
دوران قاجار اما سرآغاز برآمدن سبک و شیوه های نوینی در مراسم عزاداری محرم و عاشورا بود، چر ا که از این تاریخ نوع جدیدی از عزاداری به نام " شبیه خوانی " به مراسم اضافه می‌شود، بر این اساس در عزاداری به بر پایی مراسمی جهت بازسازی حادثه عاشورا می‌پرداختند و عده‌ای مانند تئاترهای امروزی نقش‌ افراد را بازی می‌کردند البته این نوع عزاداری شعرهای خاص خود را داشت و این گونه عزاداری در دوره قاجاریه و فتحعلی شاه بیش از هر زمان دیگری رواج پیدا می‌کند.
شبیه خوانی به خصوص در دوره فتحعلی شاه و ناصر الدین شاه با برپایی تکیه و ساختمان‌هایی که جهت برقراری تعزیه خوانی تاسیس شده بودند رسم و رسوم و شیوه خاص خودش را پیدا کرد. در سال 1248 شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار تکیه دولت با گنجایش 20 هزار تماشاگر ساخته شد.

بسیاری بر این باورند که دوره قاجار بیشترین تنوع در گونه های عزاداری را مرسوم کرد، چرا که علاوه بر شبیه خوانی و تعزیه، بر پایی سقا خانه؛ تیغ زنی، سخنوری، مراسم دفن شهدای کربلا، مراسم تشت گذاری و.. . نیز در این دوره مرسوم شد.

پس از قاجاریان و با به تخت نشستن رضا شاه، دوره رکود دسته جات و هیئت های عزاداری شروع شد، در این دوره تکیه‌ها بسته و عزاداری ممنوع شد و این رویکرد منجر به آن شد که گونه دیگری از عزاداری در قالب هیئت‌های عزاداری خانگی رشد بیشتری ‌کنند و این جلسات به صورت هفتگی یا ماهانه برقرار شود. در دوره پهلوی دوم اما محمدرضا شاه هر چه کرد نتوانست با قدرت و تاثیر گذاری هیئت های مذهبی و دهه محرم مقابله کند. به گونه ای که به باور بسیاری کلید انقلاب اسلامی از دهه ” 1340و به ویژه محرم ” 1342در ایران زده شد. علاوه بر این راهپیمایی میلیونی در تهران و سراسر ایران در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی در سال 57 به مثابه تیر خلاصی بود به حکومت شاهنشاهی که پایان آن را حتمی کرد.
پیروز شدن انقلاب همچون دمیدن خون تازه ای در رگ های شیعیان و سنت های عاشورایی بود، از ان تاریخ تا کنون همه شیوه های مقبول و مرسوم عزاداری در نقاط مختلف ایران پیاده و اجرا می شود.
منبع: خبرگزاری میراث فرهنگی

«سه سنگ»؛ نماد عزاداری مردم بهبهان در سوگ حضرت اباعبدالله(ع)

سه سنگ اولین و مهمترین نماد خاص عزاداری در بهبهان است که مبتکر آن «میرزا شوقی بهبهانی» در عصر قاجار و زمان سلطنت ناصرالدین شاه بود. یکی از نوحه‌های میرزا شوقی برای این سبک خاص «عباس علمدار» است که يكی از شاهكارهای ميرزا شوقی و در نوع خود از آثار جاودان و بی بديل زبان فارسی است.

یکی از آیین‌های سنتی استان خوزستان در ایام سوگواری حضرت اباعبدالله(ع)، آیین «سه سنگ» است که عزاداری سنتی مردم شهرستان بهبهان است.

این آیین مذهبی در سال ۱۳۹۱ به همت خیرالله محمدیان، پژوهشگر فرهنگ عامیانه مردم بهبهان با شماره ۶۴۱ در فهرست میراث معنوی کشور ثبت ملی شد. مبدع این سبک شاعر آیینی این شهرستان؛ میرزا شوقی است که در عصر قاجار می‌زیست.

خیرالله محمدیان، پژوهشگر فرهنگ عامیانه مردم بهبهان و نویسنده کتاب‌ «آیین‌ها و سوگواری‌های مذهبی در دارالمؤمنین بهبهان» در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان در این‌باره گفت: «سه سنگ» به عنوان نماد خاصّ عزاداری مردم بهبهان محسوب می‌شود. سينه زنان در حالت سه سنگ معمولاً به شكل ثابت (بخشی نشسته و بخشی ايستاده) عزاداری می‌کنند.

وی اظهار کرد: سه سنگ اولین و مهمترین نماد خاص عزاداری در بهبهان است که مبتکر آن «میرزا شوقی بهبهانی» در عصر قاجار و زمان سلطنت ناصرالدین شاه بوده است. میرزا شوقی دو نوحه برای این سبک خاص ساخت که یکی از آن­ها «عباس علمدار» است و دیگری «صد حیف ز اکبر/ حیف از علی­ اکبر». نوحه‌ «عباس علمدار» كه در قالب مستزاد سروده شده يكی از شاهكارهای ميرزا شوقی و در نوع خود از آثار جاودان و بی‌بديل زبان فارسی است.

به گفته محمدیان، شكل و شیوه‌ اجرای آن، انتخاب موضوع، عنصر معرفتی نوحه، هارمونی و هماهنگی وزن و محتوا، شور حماسی نوحه، وزن رجزی و شور و شتاب موجود در ضرب آهنگ نوحه و حرارت و هيجانی كه در اجرای آن احساس می‌شود، سينه زن و نوحه خوان و بيننده را شديداً با هم همراه و هماهنگ می‌کند و هر سه را در يک جريان شور انگيز و سيال روان می‌سازد و اين مسئله يكی از عوامل مهم محبوبيت اين نوحه است. آهنگ نوحه در دستگاه سه گاه اجرا می‌شود و وزن آن «مفعول مفاعيل مفاعيل فعولن» است كه تند و پرشتاب و فوق العاده هيجان آفرين است.

این پژوهشگر با بیان اینکه میرزاشوقی در زمینه نوحه‌پردازی صاحب ابتکار بود و سبک سینه‌زنی سه سنگ را خود ایشان ابداع کرد، افزود: شیوه‌های سینه‌زنی مختلف است؛ واحد یا تک ضرب، دوضرب و سه‌ضرب. این سبک‌ها در شهرهای سنتی زیاد است. سنگ در این ترکیب به معنی ضربه است؛ یعنی سه ضربه پیاپی به سینه کوبیده شود.

وی ادامه داد: میرزا شوقی سبکی ابداع کرد که در کل عزاداری‌های آن زمان در کشور ایران منحصر به فرد است؛ این عزاداری تقریباً سه مرحله است. توضیح کامل این سبک در کتاب آیین‌های مردم بهبهان آمده است. در سال ۱۳۹۰ مستندسازی‌هایی انجام دادیم و سال ۱۳۸۴مستند تلویزیونی آن ساخته شد. میرزا شوقی هم شاعر و سراینده این سبک و هم نوحه‌خوان این سبک بوده است.

نویسنده کتاب‌ «آیین‌ها و سوگواری‌های مذهبی در دارالمؤمنین بهبهان» گفت: شعر «سه سنگ» در قالب قصیده مستضادگونه است. موضوع آن نیز حماسه شجاعت حضرت ابوالفضل(ع) است:

«نوبت چو به جنگ : دش عباس علمدار»

و موضوع دوم آن حضرت علی‌اکبر(ع) است. این دو نوحه از قدیم در بین هیئت‌های عزاداری بهبهان باشکوه و عظمت خاصی خوانده می‌شود و مردم بهبهان خیلی به آن علاقه‌مند هستند. هر کسی نمی‌تواند این نوحه را اجرا کند.

محمدیان عنوان کرد: عزاداری سه‌سنگ شعر ثابتی دارد. البته برخی از شاعران معاصر مثل مرحوم حبیب‌الله معلمی، استاد حاج بشیرعلی، مرحوم استاد عبدالحسین عتیق، شعرهایی را بر وزن و استقبال میرزا شوقی سرودند اما هیچ کدام جای سه‌سنگ میرزا شوقی را نمی‌گیرد و از قدیم شش یا هفت هیئت هستند که این عزاداری را به زیبایی اجرا می‌کنند. اوج عزاداری‌های بهبهان، سه‌سنگ میرزا شوقی است که با حضور خیل عظیم جمعیت همراه است. ایشان نوحه‌های دیگری هم داشتند.

این شاعر آیینی توضیح داد: زنده یاد حاج سیّدمحمّد سیّد (تولد ۱۳۱۹ وفات ۱۳۸۷ ه. ش.) از قول گذشتگان می‌گفت که میرزا شوقی نوحه‌ سه سنگ عبّاس علمدار را ابتدا برای محلّه‌ پهلوانان ساخته است و چون اهل محل کاروانسرا به او مراجعه می‌کنند و از او می‌خواهند تا برایشان نوحه‌ جدیدی بسازد، میرزا شوقی قسمت دوم سه سنگ یعنی رباعیاتی که پاسخ «حسین یا حسین» را دارند، برای محل کاروانسرا ساخت و به آن اضافه نمود و برایشان اجرا ‌کرد.

محمدیان اظهار کرد: اين سبک خاص را سينه­ زنان در سه مرحله و به مدت حدود نیم ساعت اجرا می‌کنند. دو مرحله اول در حالت نشسته و مرحله سوم در حالت ایستاده اجرا می‌شود. محلاّت پهلوانان، كاروانسرا(گچپزان)، امامزاده شاه فضل(ع)، گودچهك، محلّ پر و امامزاده شاه مير عالی حسين(ع) از گذشته‌های دور تاكنون اين سبك را به خوبی اجرا می‌کنند تا پايان بخش خوبی برای عزاداری باشد. شیوه­ سه سنگ در ۲۱ آذرماه ۱۳۹۱ به همراه دو آیین «کولکی/ چاربه چار» و «مشعل گردانی» ثبت ملّی شد.

منبع:isna.ir

نوحه‌های پامنبری، مجموعه نوحه‌های عاشورایی است که در طول سالیان گذشته از سوی شعرای بزرگ دزفول سروده شده و با آهنگ خاصی در ایام سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) خوانده می‌شدند، اما امروزه افراد محدودی از ذاکران و مداحان با این میراث معنوی آشنا هستند.

یکی از میراث‌های معنوی ثبت شده خوزستان، «نوحه‌های پامنبری» در موسیقی دزفول است؛ این میراث معنوی به شماره ۷۱۰ در شهریور ۹۱ در فهرست میراث ناملموس به ثبت رسیده است.

نوحه‌های پامنبری حکایت شور و ارادتی است که از سال‌های دور دست به دست شد و امروز سهم ما شد تا سوز سینه پدران و مادرانمان را در دل واژه‌ها و نواهایی که پای منبرها خواندند تازه کنیم و قلب‌هایمان را مهمان سلوک عاشقانه‌شان کنیم.

نوحه‌های پامنبری، مجموعه نوحه‌های عاشورایی است که در طول سالیان گذشته توسط شعرای بزرگ دزفول سروده شده و با آهنگ خاصی در ایام سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) خوانده می‌شدند، اما امروزه متأسفانه افراد محدودی از ذاکران و مداحان با این میراث معنوی آشنا هستند.

علی جهانی‌فر، مدیر مرکز حفظ و اشاعه موسیقی آیینی و مقامی دزفول، در این باره به ایکنای خوزستان گفت: نوحه‌های پامنبری به روایتی ۹۶ نوحه و به روایتی ۱۱۰ نوحه هستند که در دستگاه های مختلف خوانده می‌شوند. خیلی از این نوحه‌ها توسط معاظم و بزرگان دزفول؛ افرادی مثل ملاحسین خلیفه(متخلص به حقیر)، سلطان الذاکرین، ملا ولی ذاکر یا مرحوم ناهیدی که همه شاعر و تعزیه‌گردان و آهنگساز بودند، سروده شده‌اند. اینها در حقیقت آهنگ ساخته‌اند؛ مثلاً ملاحسین خلیفه نوحه‌ای به نام «زیب آغوش» ساخته است که در درآمد دستگاه ماهور شروع می‌شود و دنبال آن در گوشه راک هندی خوانده می‌شود و پس از آن بازگشت به در آمد می‌کند:

«زیب آغوش پیامبر ای وای، نونهال باغ حیدر

نونهال باغ حیدر ای وای، زیب آغوش پیامبر

دست عباس دلاور ای وای قطع شد از تیغ اعدا

قطع شد از تیغ اعدا ای وای دست عباس دلاور

از جفای شمر کافر(۲)

شد جدا رأسش ز پیکر ای وای(۲)

از جفای شمر کافر

قامت دلجوی اکبر ای وا اوفتاده پا به میدان(۲)

اوفتاده پا به میدان ای وای قامت دلجوی اکبر

قاسم محزون شناور ای وای همچه ماهی در یم خون

همچه ماهی در یم خون ای وای قاسم محزون شناور

تیر کین بر حلق اصغر ای وای از گلو تا پر نشسته

از گلو تا پر نشسته ای وای تیر کین بر حلق اصغر

زینب و کلثوم مضطر ای وای چون اسیران تتاری

چون اسیران تتاری ای وای زینب و کلثوم مضطر

ای «حقیر» از دیده تر، ای وا کن روان خون بصر را

ای وا کن روان خون بصر را، ای «حقیر» از دیده تر»

این موسیقی‌دان بیان کرد: این نوحه‌ها نشان می‌دهد، وی کاملاً به موسیقی آشنا بوده است. این نوحه‌ها توسط چند نفر خوانده می‌شوند؛ یعنی پای منبر می‌نشینند و به حالت نشسته، سه نفر می‌خوانند، سه نفر دم می‌گیرند و مجلس را با این نوحه‌ها گرم می‌کنند.

نوحه‌هایی با یک قرن پیشینه

وی اظهار کرد: تقریباً ۹۶ نوحه به این شکل داریم که از نظر موسیقی از قدیم روی آنها کار شده است؛ این نوحه‌ها مربوط به ۸۰ یا ۱۰۰ سال پیش‌تر هستند. متأسفانه این نوحه‌ها تاکنون گردآوری نشده‌اند. با همکاری حوزه هنری شهرستان دزفول در حال حاضر مشغول بازخوانی این نوحه‌ها هستیم. تاکنون ۵ نوحه خوانده و ضبط شده‌اند که بعد از تأیید به تولید برسند.

ضعف سواد موسیقایی مداحان جدید

جهانی‌فر با تصریح به اینکه مداحان و ذاکران جدید در حال حاضر از این نوحه‌ها استفاده نمی‌کنند و این یک معضل است، گفت: تنها کسی که تقریباً با این نوحه‌ها آشنایی دارد من هستم. تنها دو یا سه نفر از نوحه‌خوانان قدیمی این نوحه‌ها را می‌شناسند. متأسفانه مداحان کنونی به این نوحه‌ها بی‌توجهی می‌کنند و به سبک‌های جدید گرایش دارند. یکی از دلایل این مسئله این است که در زمینه موسیقایی ضعف دارند و باید خود را تقویت کنند.

مداحان و ذاکران جدید در حال حاضر از نوحه‌های قدیمی استفاده نمی‌کنند و این یک معضل است. تنها دو یا سه نفر از نوحه‌خوانان قدیمی این نوحه‌ها را می‌شناسند. متأسفانه مداحان کنونی به این نوحه‌ها بی‌توجهی می‌کنند و به سبک‌های جدید گرایش دارند. یکی از دلایل این مسأله این است که در زمینه موسیقایی ضعف دارند و باید خود را تقویت کنند

این مدرس موسیقی آیینی گفت: این نوحه‌ها مورد علاقه مردم هستند و قدیمی نمی‌شوند. یادم است یکی از افراد پیشکسوت می‌گفت که قدیم‌ها وقتی می‌خواستند نوحه بسازند، صبح جمعه به خانه ملاهای سابق می‌رفتند و از صبح تا ظهر نماز ۱۴ معصوم را می‌خواندند و بعد ناهار می‌خورد و پس از آن حالی به آنها دست می‌داد و همان زمان نوحه‌ای می‌سرودند. برخی از این نوحه‌ها به این شکل سروده شده‌اند. این نوحه‌ها باید احیا‌ شوند اما این کار نیازمند زمان و هزینه است. فکر می‌کنم وظیفه‌ام است که این نوحه‌ها احیا شوند. تلاش می‌کنم که این کار انجام شود.

علیرضا مهدویان‌پور، مسئول حوزه هنری دزفول، نیز در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان، گفت: نوحه‌های پامنبری، مجموعه ۹۰ روضه پامنبری هستند که فعلاً از میان آنها پنج روضه را برای نمونه ضبط کرده‌ایم و در صورتی که تأیید نهایی از اداره‌کل امور استان‌های حوزه هنری اخذ شود، مابقی روضه‌ها را در سال‌های آینده ضبط می‌کنیم. اینها پس از اخذ مجوز در تیراژ بالا تولید خواهد شد.

تلاش برای ماندگاری نوحه‌های پامنبری

وی تصریح کرد: یک مشکل در ضبط این نوحه‌ها این است که تنها افراد پیشکسوت می‌توانند این نوحه‌ها را بخوانند. در حوزه هنری به دنبال این هستیم که تدبیری اتخاذ شود تا از جوانانی که در عرصه موسیقی و خوانندگی فعالیت می‌کنند، بهره بگیریم. به عبارتی این جوانان توسط پیشکسوتان آموزش ببینند تا آنها بتوانند این نوحه‌ها را بخوانند. ان شاءالله تا سال آینده بخش عمده این نوحه‌ها را ضبط می‌کنیم.

کامله بوعذار؛ خبرنگار ایکنا خوزستان

روایت حال خوبِ مردم شوشتر زیر «نخل مقام حسین»

«نخل مقام حسین» یا «نخل مُقوم حسین» یکی از آیین‌های دیرینه عزاداری مردم شوشتر در ایام سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) است؛ نخل به روایتی در اصل «شیدونه» است؛ شیدونه به معنی جایی است که شهید را در آنجا می‌گذارند.

«نخل مقام حسین» یا «نخل مُقوم حسین» یکی از آیین‌های دیرینه عزاداری مردم شوشتر در ایام سوگواری حضرت اباعبدالله الحسین(ع) است که در سال ۹۱ به شماره ۶۴۴ به ثبت ملی رسیده است.

به استناد منابع تاریخی شوشتر و همچنین برگزارکنندگان این مراسم، پیشینه این نخل‌گردانی به دوره صفویه بازمی‌گردد. در این مراسم که در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی برگزار می‌شود، سازه‌ای چوبی که آن را «نخل» می‌نامند و با پارچه سیاهِ منقش به شمایل و نوشته‌های عاشورایی تزیین شده، به نشانه تابوت سیدالشهدا(ع) و شهدای کربلا بر دوش مردانی که به آنها «نخل‌کش» می‌گویند در مسیر مشخصی حرکت داده می‌شود.

عزاداران عصر تاسوعا، نخل را از مقام حسین در محله موگهی شوشتر تا بقعه براء بن مالک حمل می‌کنند و صبح عاشورا نیز نخل را از آنجا به بقعه امامزاده عبدالله(ع)، که نوه امام زین العابدین(ع) است، انتقال می‌دهند.

نخل‌کش‌ها هر ساله مشتاقانه و با اعتقاد خاصی به زیر نخل می‌روند و با سر دادن شعار «یا محمدا» سوگوارانه در عزای حضرت سیدالشهدا(ع) و یارانشان این مسیر را، که مسافتی در حدود ۲ کیلومتر است، طی می‌کنند.

علی‌محمد چارمحالی، رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان شوشتر و عضو هیئت امنای بقعه مقام حسین، در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان، در این باره گفت: این افتخار را دارم که یکی از نخل‌کش‌های حضرت سیدالشهدا(ع) در این مراسم هستم. در بقعه مقام حسین، نخلی وجود دارد که سالیان سال است که آنجا نگهداری می‌شود. این نخل در ایام تاسوعا و عاشورا برای برگزاری مراسم عزاداری بیرون آورده می‌شود.

وی در توضیح این آیین سنتی گفت: کلمه «نخل» برگرفته از «نَقل» عزای سیدالشهدا(ع) است که در گویش شوشتری و در گذر زمان به «نخل» تبدیل می‌شود. در سراسر کشور به این مراسم نخل‌گردانی گفته می‌شود. آن‌طور که استاد محمدباقر نیرومند نوه علامه حاج شیخ جعفر شوشتری در کتاب «واژه‌نامه در گویش شوشتری» می‌نویسد: اصل کلمه نقل عزاست که بعدها به نخل تبدیل شده است.

چارمحالی ادامه داد: مرحوم جزایری(نوه سید نعمت‌الله جزایری) در کتاب «تذکره شوشتر» می‌نویسد: هنوز جماعتی از قزلباش هستند که ذکر حضرت سیدالشهدا(ع) را در بقعه مقام حسین و مراسم عزاداری برپا می‌کنند. «نخل مُقوم حسین» نماد حضرت سیدالشهدا(ع) و خانواده ایشان است و می‌توان گفت این مراسم نماد تشییع پیکر امام است. در اکثر نقاط کشور، به ویژه شهرهای تاریخی، این مراسم به یک نحوی برگزار می‌شود.

رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان شوشتر گفت: شوشتر در گذشته، تعداد زیادی نخل داشت؛ یعنی هر محله‌ای برای خود یک نخل داشت؛ در حال حاضر فقط نخل مقام حسین باقی مانده که مراسم آن به همان سنت قدیمی برگزار می‌شود. محله کوره شوشتر هم دو حجره دارد که حجره‌ها از درخت نخل و نیشکر هستند و در ایام تاسوعا و عاشورا آنها را بیرون می‌آورند و مراسم نخل‌گردانی برگزار می‌کنند.

وی افزود: کسانی که به زیر نخل می‌روند، لباس ویژه نمدی می‌پوشند که به آن «کُردین» می‌گویند. نمدمال‌های شوشتر اینها را درست می‌کردند. الان هم خوشبختانه استادکارهای نمدمال شوشتر هنوز این کار را انجام می‌دهند. «کُردین» لباس ویژه‌ای است که نخل‌کش‌ها را متمایز می‌کند. ریشه این موضوع این است که پهلوانان قدیم وقتی می‌خواستند برای رزم بروند، معمولاً در زیر زره خود، نمد یا کُردین می‌پوشیدند، با توجه به اینکه هر کسی نمی‌تواند زیر نخل برود و نخل از نظر وزنی سنگین است، افراد پهلوان صفت باید زیر آن بروند، از این رو این افراد لباس مخصوص می‌پوشند و نخل‌گردانی می‌کنند.

چارمحالی گفت: نخل‌کش‌ها و عزاداران وقتی به بقعه براء بن مالک(صحابی پیامبر(ص)) می‌رسند، نخل را چند دور، دور میدان می‌گردانند، سپس نخل را وسط می‌گذارند و مراسم سینه‌زنی دور آن برگزار می‌شود. پس از آن نخل را دوباره جابه‌جا می‌کنند. در این مسیر شعارهای عاشورایی سر می‌دهند و سینه می‌زنند.

رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان شوشتر با اشاره به اعتقاد مردم شوشتر به «نخل مقام حسین» اظهار کرد: زمانی که بلایی، مشکل و یا اتفاق خاصی برای شهر و مردم می‌افتاد، نخل را بیرون می‌آوردند. مثلاً در زمان رضاشاه که سرباز بگیری باب شده بود، مردم شهر، نخل را آرایش کردند و به نماد اعتراض به آن سیاستی که اعمال شده بود، بیرون آوردند. پنج شش سال پیش هم که با مسئله کم‌بارانی مواجه بودیم، مردم شوشتر، نخل را بیرون آوردند و به حضرت سیدالشهدا(ع) توسل کردند. آنها نخل را در بقعه امامزاده عبدالله(ع)، که نوه امام زین العابدین(ع) است، قرار می‌دهند تا زمانی که باران بزند؛ این باور و سنت تاکنون موجود است.

احمد خدادوست، از پیشکسوتان و نخل‌کشان آیین «نخل مقام حسین»، نیز در این باره به ایکنا گفت: عصر تاسوعا نخل‌کش‌ها جمع می‌شوند و نخل را از مقام حسین به سمت بقعه براء بن مالک می‌برند و صبح عاشورا از آنجا به بقعه امامزاده عبدالله(ع)، که محل تجمع مردم شوشتر در روز عاشوراست، منتقل می‌کنند. خیلی‌ها از این مراسم کرامت دیده‌اند. عقیده مردم شوشتر به این نخل زیاد است و خیلی‌ها برای تبرک فرزندان خود را از زیر آن رد می‌کنند.

وی که حدود ۴۰ سال در این مراسم به عنوان نخل‌کش حضور دارد درباره قدمت این مراسم گفت: حدود سه یا چهار نسل است که این مراسم در شوشتر برگزار می‌شود. پدر خودم نخل‌کش بود و بزرگان محله ما هم از این مراسم خاطره دارند.

خدادوست درباره فلسفه این مراسم گفت: نخل به روایتی در اصل «شیدونه» است. عقیده داشتند که در میدان کربلا وقتی یاران امام حسین(ع) شهید می‌شدند، امام آنها را در جایی جمع می‌کردند. شیدونه به معنی جایی است که شهید را در آنجا می‌گذارند. گویی نخل نماد این شیدونه است. روایت دیگری نیز وجود دارد که نخل را جایگاهی برای افراد بزرگ تعبیر می‌کنند.

این نخل‎کش با بیان اینکه در این سال‌ها هیچ اتفاقی جلودار برگزاری نخل‌گردانی نبوده است، گفت: یادم است در زمان جنگ هم زن‌های محل جمع می‌شدند و به نیت اینکه جنگ تمام شود به امام حسین(ع) توسل می‌کردند و چیزی نگذشت که الحمدالله نتیجه گرفتیم. چند سال پیش هم به نیت باران، نخل‌کش‌ها جمع شدند و نخل را بیرون آوردند و به امام حسین(ع) توسل کردند.

خدادوست درباره نحوه تزیین نخل گفت: این نخل با یک پارچه مشکی تزیین می‌شود که با شمایل آقا رسول‌الله(ص)، مولا امیرالمؤمنین(ع) و حضرت اباعبدالله(ع) مزین شده است. دو تا سر علم هم دارد. چهار پایه هم دارد که وقتی نخل‌کش‌ها بخواهند نخل را روی زمین بگذارند، چند نوجوان این چهارپایه را زیر آن می‌گذارند. آنچه مهم است عمق عقیده مردم است. ورودی میدان امامزاده عبدالله(ع) تپه‌ای قرار دارد که صعب‌العبور است و کشیدن نخل از آن سخت است. اما ما که به صورت نمادین زیر این نخل هستیم، حال خوبی داریم.

وی گفت: زیر نخل رفتن یک حال خاصی دارد و وقتی زیر این نخل بروی گویی اختیاری از خود نداری. نخل سنگین است و شرط رفتن زیر آن، پاک بودن است. در طول مسیر نخل‌کش‌ها با فریاد «یا محمدا» عزاداری می‌کنند. مسافت طی شده حدود دو کیلومتر است. اخیراً نوحه‌ای کوتاه تنظیم شده است که کسی در جایگاه آن را می‌خواند و کودکان حول نخل می‌گردند و آن را می‌خوانند و به این شکل محبت خود را به حضرت اباعبدالله(ع) ابراز می‌کنند.

اهواز - ایرنا - خوزستان، استانی با رنگین‌کمان اقوام است که در ایام پرحزن و اندوه محرم و صفر، در هر گوشه آن به شیوه و سبک خود به سوگواری و عزاداری سیدالشهدا امام‌حسین(ع) و یاران باوفایش می‌پردازند.

به گزارش ایرنا از خوزستان به عنوان دروازه تشیع نام برده می شود، استانی که در هر شهر آن مردمانی با فرهنگ غنی، به شیوه خود آیین عزاداری محرم و صفر را برگزار می کنند، برخی از این آیین ها با گذشت چند صدسال همچنان در میان مردم شهرستان های خوزستان رواج دارد و روی برخی دیگر از آیین ها خاک فراموشی پاشیده شده است.

نصب بیرق اول ماه محرم در شوشتر

کارشناس مردم ­شناس و ثبت آثار ناملموس اداره ­کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان درخصوص آیین های سنتی عزاداری شوشتر گفت: نصب بیرق، آیینی سنتی و مذهبی در اول محرم، مبنی بر اعلام عزای سرور سالار شهیدان امام حسین (ع) و در واقع پیشوازی است که هر ساله در شب اول ماه محرم در شوشتر برگزار می شود. گفته شده در دوره پهلوی اول به خاطر سخت‌گیری‌هایی که در برپایی آیین های مذهبی می‌شد، مردم شوشتر پرچم عزای امام حسین را آماده و به صورت مخفیانه در روستاهای اطراف و یا در صحرا به اهتزاز درآورده و دور آن به عزاداری مشغول می‌شدند.

منصوره رضوی افزود: این رسم با این شیوه و نحوه‌ی اجرا با گذشت زمان به فراموشی سپرده شد تا این که در سال ۱۳۸۵ هیات مذهبی طفلان مسلم شوشتر آن را دوباره احیا کرد. این پرچم که به ارتفاع حدود ۳۰ متر است هر ساله در حرمین شریفین متبرک شده و با فرارسیدن ماه محرم به نشانه‌ی آغاز در آیینی بر بلندایی نصب می‌شود.

وی یادآور شد: در اولین شب محرم پیرغلامان شوشتر به اعضای هیأت مذهبی طفلان مسلم پیراهن مشکی اهدا می‌کنند؛ هیأت به صورت سیاه‌پوش با شست و شوی گلاب و عطرآگین کردن پرچم به گلاب ناب، پرچم را روی شانه‌ها قرار داده و از مسجد ابریشم‌کار شوشتر همراه با دیگر هیأت‌های مذهبی با نوای موسیقی(سنج و دمام) به همراه سینه‌زنی و زنجیرزنی، با اسب های آذین‌بسته تا مقام امام‌زاده عبدا... این شهر حمل می‌کنند. در راه زنان و مردان با نوحه و مرثیه خوانی پرچم را تا محل نصب همراهی می‌کنند و پس از پایان ماه صفر پرچم را با آیین ویژه‌ایی پایین می‌آورند.

نصب بیرق اول محرم شوشتر در پنجم تیر ۹۵ به شماره ۱۹۹۵ در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسید.

نمایش آیینی عَلَم‌داری

رضوی توضیح داد: عَلَم‌بازی«عَلَم‌داری» یا «علم‌گردانی» از جمله نمایش‌های آیینی و مذهبی است که در استان خوزستان در دهه‌ی اول محرم اجرا می شود، علم‌بازی، آیینی مردانه است و جزو مهم‌ترین بخش‌های مراسم محرم به شمار می‌َرود. علم ­هایی که به وسیله ­ی پارچه آذین­ بندی شده و در مراسم همراه با موسیقی محرم با سنج و دمام به حرکت در می­ آید.

وی افزود: تعداد زیادی از پارچه ­ها را که نذورات مردمی است بر روی علم ­های چوبی می ­نشانند و بنا به سلیقه علم‌آرایی انجام می‌شود. در برخی مناطق خوزستان برای هر علم پارچه‌ای به رنگ مخصوص و برای نیت خاصی در نظر گرفته می‌شود که تعیین کننده‌ی نام علم می‌باشد.

این کارشناس مردم شناس گفت: در شوشتر علم‌ها با توجه به رنگ پارچه‌ها سبز، سفید، سیاه، علم رنگی هر کدام منتسب به امامان تقسیم بندی می ­شوند. برخی از مردم که کار خیری مانند نامزدی در پیش دارند، برای تَبرک پارچه‌های لباس خود را به عنوان رخت عَلَم پیشکش می‌کنند. پس از اتمام دهه محرم عَلَم واچِنی کرده و پارچه را به شخصی که نذر داشته تحویل می‌دادند. افراد مختلفی در این آیین شرکت می کنند که هر کدام با عوان های خاص وظایفی را ایفا می­ کنند.

وی افزود: از جمله علم‌باز(حمل‌کننده عَلَم)، علم‌دار(در طی مسیر و برای رفع خستگی به نوبت به عَلَم‌باز کمک می‌کنند)، دولک‌گیر(دولک چوبی دو شاخه است حدود ۲ تا ۴ متر، دولک‌گیر وظیفه این را دارد که از افتادن علم بر زمین جلوگیری کند).

نمایش آیینی علم ­بازی(علم­ گردانی) در پنجم تیر ۹۸ به شماره ۱۹۹۳ در فهرست آثار ملی ناملموس کشور به ثبت رسید.

گزارش کامل در ادامه مطلب:

آیین نصب پرچم شب اول محرم در امامزاده عبدالله(ع) شوشتر

آیین نصب پرچم شب اول محرم در امامزاده عبدالله(ع) شوشتر شامگاه ۹ شهریورماه مصادف با شب یکم ماه محرم با حضور حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدعبدالنبی موسوی‌فرد نماینده ولی فقیه در خوزستان، غلامرضا شریعتی استاندار خوزستان،سید حکمت الله موسوی مدیر کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان خوزستان و جمعی از مسولین استان خوزستان و شهرستان شوشتر و عموم مردم برگزار شد؛ این آیین مذهبی ۵ تیرماه سال جاری، با شماره ۱۹۹۵ به ثبت ملی رسید.

عکس ها : ایکنا خبرگزاری بین المللی قران