خوزتوریسم
«مفرش» جعبهای از طرح و رنگ
چمدان عشایر که با هنر مفرشبافی ساخته میشد، این روزها حسابی غریب و ناشناخته است
«مفرش» جعبهای از طرح و رنگ
گنجاندن تکنیکهای مفرشبافی در واحدهای درسی دانشگاهی راهی برای حفظ نام مفرشبافی است
عشایر خوش ذوق و سلیقه در طول تاریخ برای تأمین مایحتاج خود ایدههای هنری هم داشتند. مثلاً وقتی یک جعبهٔ مستطیلشکل که برای نگهداری یا جابهجایی وسایل استفاده میشود به عشایر میرسد، رنگ و شکل دیگری میگیرد و از یک جعبهٔ بیروح به یک اثر هنری تبدیل میشود و اسمش میشود «مفرشبافی» که حالا بیشتر به صنایعدستی فراموششده شبیه است.
مفرشبافی در میان عشایر قشقایی رواج بیشتری دارد و اصلونسب این هنر به ایل قشقایی میرسد. این دستبافته بهشکل مکعبمستطیل و دردار، شبیه به صندوق و چمدان، بافته میشود و برای حمل لحاف و تشک یا لوازم زندگی به وقت کوچ عشایر استفاده میشود. حمل آن بر پشت چهارپایان نیز بسیار آسان است.
خاستگاه مفرشبافی
مفرش یک دستبافتهٔ کاربردی برای ایل عشایر قشقایی است. ایل قشقایى از ایلات بزرگ عشایر ایران محسوب مىشود که ییلاق آنها در فارس، اصفهان، کهگیلویهوبویراحمد و قشلاق آنها در فارس، بوشهر، خوزستان و کهگیلویه و بویراحمد است. این ایل به بافت انواع دستبافتههای عشایری از جمله قالى، گبه، گلیم، جاجیم، خورجین، چنته، مفرش و… مشهور است. درحالىکه بخش زیادی از این ایل در روستاها و شهرهای قلمرو کوچ یکجانشین شدهاند، گروهى نیز هنوز به زندگى کوچنشینى ادامه مىدهند. بهگفتهٔ «اشکان رحمانی»، استادیار گروه هنر و معماری دانشگاه شیراز، امروزه بافندگى در هر دو گروه رایج است؛ اما یکجانشینشدهها بیشتر به بافت قالى، گلیم و گبه و آنهم برای واسطهها روی آوردهاند.
در ایل قشقایى از قدیم هر دختری قبل از ازدواج حداقل یک جفت مفرش بهعنوان جهیزیه برای خود مىبافت. انواع اسباب خانه از قبیل رختخواب، روانداز، گلیم، جاجیم و حتى لباسهای عروس نیز در مفرش گذاشته مىشد
کوچنشینها بهدلیل نیاز زندگى علاوهبر زیراندازها به بافت انواع دستبافتههای محفظهای مانند مفرش، چنته، توبره و خورجین نیز بسیار اهمیت مىدهند. مفرشبافى در ایران توسط ایلات شاهسون، قشقایى، افشار، کردهای جلالى، قسمت هفتلنگ ایل بختیاری، لرهای لرستان، اقوام کوچنشین و نیمهکوچنشین ارمنى در کشور آذربایجان، ترک و کردزبانهای منطقهٔ آناتولى شرقى در ترکیه و آذریزبانهای شهر کارس که از آذربایجان در قرن نوزدهم به آنجا کوچانده شدهاند، بافته مىشود.
مختصر و مفید دربارهٔ مفرشبافی
فرش کلمهای است عربى بهمعنى زیرانداز. این دستبافته در ایل بختیاری به رختخوابپیچ معروف است. مفرش دستبافتهٔ محفظهدار و خاص اقوام کوچنشین است و از نظر فرم و کاربرد مشابه صندوقهایى است که در روستاها و شهرها کاربرد دارد. مفرش هنگامى که از اسباب و اثاثه پر مىشود، حالت سهبعدی مىگیرد. طول ۸۰ تا ۱۲۰ سانتیمتر و عرض و ارتفاع ۴۰ تا ۶۰ سانتیمتر دارد. چون این دستبافتهها را حیوانات جابهجا مىکنند، همیشه بهصورت جفت است. مفرشبافی هم برای خودش تکنیک خاصی دارد. علاوهبر اینکه باید مقاوم باشد، نباید بر وزن مواد اولیهٔ بهکاررفته در مفرش بیفزاید. به همین دلیل با تکنیک تختبافت، بافته میشود. در ایل قشقایى این نوع دستبافتهها را معمولاً با تکنیک گلیمبافى با پود مکمل جایگزین که به زبان محلى به آن «چرخ» گفته مىشود، مىبافند. در تکنیک چرخبافى طرحها حداقل با دو رنگ پود متفاوت بافته مىشود. قرمز رنگ اصلى مفرش است و زرد، سفید، طیفهایی از قرمز و آبى بیشترین و رنگهای سبز و قهوهای نسبت به دیگر رنگها کمترین کاربرد در مفرشبافی را دارد. از لحاظ ترکیببندی نیز، همانطور که در دیگر دستبافتههای عشایر دیده مىشود، تکرار رنگ در جهت افقی، عمودی و مورب است. پس از بافت مفرش، نوارهای چرمی بر لبههای کار دوخته میشود و دستههای چرمی روی آن نصب میکنند.
کاربرد مفرش در زندگی عشایر
در ایل قشقایى از قدیم هر دختری قبل از ازدواج حداقل یک جفت مفرش بهعنوان جهیزیه برای خود مىبافت یا خانوادهاش به اشخاص بافنده در آشنایان، مفرش را سفارش مىدادند. انواع اسباب خانه از قبیل رختخواب، روانداز، گلیم، جاجیم و حتى لباسهای عروس نیز در مفرش گذاشته مىشد. در اسباب و اثاثیهٔ داخل چادر مفرش جایگاه خاصى دارد. روبهروی ورودی چادر کنار دیواره، هم برای تکیه دادن و هم بهمنظور جلوگیری از ورود سرما به داخل چادر مفرشها بهصورت طولى در کنار هم قرار مىگیرد. معمولاً زیر اسباب و اثاثیه و روی آنها رختخوابها، گلیم و جاجیمهایى که روزانه از آنها استفاده مىشود، چیده میشود، اما داخل مفرش از رختخوابها، پتو و جاجیمهایى پر مىشود که برای مهمانان نگهداری میشود و استفادهٔ روزانه ندارد.
روزگار سپریشدهٔ مفرش
تغییر سبک زندگی اول از همه دامن صنایعدستی را گرفت. فرقی هم نمیکند که در چه زمینهای باشد. همین که همهچیز صنعتی و ماشینی شد، یعنی صنایعدستی به گوشهای خزید. کارایی مفرش هنگام کوچ عشایر بود. در زمان کوچ حیواناتی مثل قاطر، شتر و اسب مفرشها را جابهجا مىکردند، اما امروزه ماشینها کار جابهجایى را انجام مىدهند و سالهای سال است که لزوم وجود مفرش هم احساس نمیشود. حتی در بعضى از خانوادههای عشایری مفرش بهشکل تکى بافته مىشود و نه زوج یا همانند سابق به ابعاد و اندازه دقت نمىشود. در بعضى از خانوادههای عشایر یکجانشین، این دستبافته را دلالان با بافتههای ماشینى مبادله مىکنند. عشایر یکجانشین مفرش را با الیاف شیمیایى میبافند نه الیاف طبیعی؛ زیرا الیاف شیمیایی درخشندهتر است و بهدلیل بید نزدن و محافظت راحتتر ترجیح داده میشود.
اشکان رحمانی، استادیار گروه هنر و معماری دانشگاه شیراز، دربارهٔ به فراموشی سپرده شدن این هنر مواردی را مطرح میکند. از جمله اینکه نهتنها نسل جوان عشایر به تکنیک مفرشبافی آشنا نیستند، بلکه رغبتى هم به یادگیری آن از خود نشان نمیدهند؛ بهخصوص جوانانی که تحصیلات آکادمیک دارند. بافندههای جوان فقط به بافت قالى، گلیم و گبه مىپردازند و فقط در ازای دریافت دستمزد برای تولیدکنندهها دست به بافندگی میبرند و این در گروههایى از عشایر که در حال گذر و تغییر سبک زندگى از کوچنشینى به یکجانشینى هستند، بیشتر دیده مىشود.
همهٔ این عوامل سبب میشود نقوش و تکنیکهای بافت مفرش بهمرور زمان به بوتهٔ فراموشى سپرده شود. پیشنهاد رحمانی برای جلوگیری از فراموش شدن مفرشبافی این است که پژوهش و تحقیق میدانی دربارهٔ دستبافتههای عشایری انجام شود و در مراکز آموزشى و دانشگاهها نیز این تکنیکها بهعنوان واحد درسى آموزش داده شود.
منبع : پیام ما
