آیین گرهخورده با هویت و میراث فرهنگی یک روستا/ میراثی که از نسلی به نسل دیگر به ارث رسید
حاشیه نگاری از شبیه خوانی روستای «الهدامه» شوش
وقتی صحبت از شبیه خوانی واقع عاشورا و شهادت امام حسین(ع) به میان آید، بیشک شبیهخوانی شهرستان شوش مثالی بارز از یک شبیهخوانی حرفهای و جذاب و در جایگاه خود ریشه تاریخی دارد.
چند روز قبل از شروع مراسم شبیهخوانی مسئلهای ذهنم را درگیر کرده بود و آن هم اینکه آیا امام حسین تشنهی آب بود یا عدالت؟ کمی جستوجو و مطالعه چندتا مطالب، با سخنانی از دکتر علی شریعتی روبهرو شدم که ذهنم را تکان داد.
دکتر شریعتی میگوید؛ حسین بیشتر از آب تشنهی لبیک بود. افسوس که به جای افکارش، زخمهای تنش را نشانمان دادند و بزرگترین دردش را بیآبی نامیدند. “… در عجبام از مردمی که، خود زیر شلاق ظلم و ستم زندگی میکنند و بر حسینی میگریند که آزادانه زیست و آزادانه مرد…”
ما داستان کربلا را از روز تاسوعا میدانیم و عصر عاشورا ختمش میکنیم؛ بعد دیگر نمیدانیم چه شد! داستان کربلا، نه از آغاز تاسوعا و یا محرم شروع میشود و نه به عصر عاشورا و اربعین تمام میشود. این است که از دو طرف قیچی اش کردیم و آن را از معنی انداختیم، مثل قلبی که از داخل بدن در بیاوریم، که دیگر قلب نیست. باید قلب را در این سینه و اندام بزرگ بشری و در تسلسل عظیم یک دست تاریخ انسان بگذاریم؛ و آن وقت تپش پیدا می کند و آن وقت خون “حسین” خون میشود. اما الان از آن ماده تخدیری درست کردهایم.
شبیه خوانی بیت چریم و قدمت ۲۰۰ سال آن
خلاصه که وقتی صحبت از شبیه خوانی وقایع عاشورا و شهادت امام حسین(ع) به میان آید، بیشک شبیه خوانی شهرستان شوش مثالی بارز از یک شبیه خوانی حرفهای و جذاب و در جایگاه خود ریشه تاریخی و پیشینهای با قدمتی دارد.
که شبیه خوانی روستای «بیت چریم» با قدمتی بیش از ۲۱۰ سال قدیمیترین شبیه خوانی استان خوزستان و حتی شاید کشور باشد که تاریخ جالبی دارد.
کمی از تاریخچه این شبیه خوانی بگویم که بیش از ۲۱۰ سال پیش «شیخ غافل آلکثیر» که یکی از بزرگان قبیله آلکثیر در خوزستان است و یکی از بنیانگذار شبیه خوانی میدانی در خوزستان نیز هست او اوایل قرن ۱۲ به همراه نزدیکانش در سفر زیارتی به شهر کربلا با مراسم شبیه خوانی در شهر «حله» کشور عراق آشنا میشود.
شیخ غافل مجذوب این مراسم میشود و با دقت آن را از اول تا پایان نظاره میکند. پس از اتمام شبیه خوانی تصمیم گرفت که همین مراسم را برای مردم دیار خودش اجرا کند. به گفته ریش سفیدان این محل، ابتدا این مراسم توسط «شیخ فرحان»، «شیخ غافل» و «شیخ فارس فرزند شیخ سالم» از قبیله آل کثیر تیره (بیت چریم) برپا میشد.
به این علت که زمان سفر شیخ غافل مصادف با ماه محرم الحرام بود، مراسم عزاداری شبیه یا تعزیه گردانی را در آن شهر دید و شیخ غافل تمایل خود را به برپایی این نوع تعزیه در منطقه به شیخ حسین ابراز کرد و از وی خواست نسبت به یادگیری و یادداشت شعرهای آن اقدام کند. گفته میشود شیخ حسین نیز تمامی دیالوگها را مکتوب و تصاویر و نحوه برگزاری شبیه خوانی را به خاطر سپرد.
سال بعد شیخ غافل به همراهی شیخ حسین اقدام به برگزاری این مراسم در منطقه خود کردند. آوازه این عزاداری به سرعت منتشر شد و سال به سال برشهرت آن نیز افزوده میشد.
در دهه ۶۰ شمسی بعد از شیخ خلف یکی از ریش سفیدان منطقه بیت چریم بود که برگزاری مراسم شبیهخوانی از حالت موروثی خود خارج شد و به دست ستاد برگزاری شهرُ حر رسید، میان اعضای ستاد برگزاری شبیهخوانی شهرُ حر (بیت چریم) اختلاف پیش آمد و برای جلوگیری از درگیریهای احتمالی، این مراسم چهار سال پیاپی تعطیل شد.
به علت این توقف، یکی از بازیگران در شبیه خوانی منطقه بیت چریم تصمیم گرفت همین مراسم را در روستای پایین دستِ منطقهٔ بیت چریم با نام روستای «سید محمد تفاخ الهدامه» راه اندازی کند.
جای دوری نرویم، روز دوشنبه (نهم محرم ۱۴۴۶) به اتفاق چند تن از همکاران جهت پوشش رسانهای مراسم شبیه خوانی به روستای سید محمد تفاخ «الهدامه» از توابع شهرستان شوش عازم شدیم.
حوالی ساعت ۶ بعدازظهر به محل مراسم رسیدیم. در حالی که روز به پایان خود رسید اما خورشید همچنان با متانت و صلابت گرمای خود را بر سر محبان اهل بیت میتابد، گوی پیام رسان واقعهای نه چندان دور و آشنا بود.
جمع کثیری از مردم روستا دور تا دور یک میدان گردآمده بودند. مردان و زنان و جوان و نوجوان کوچک و بزرگ همه و همه آمده بودند، گویا منتظر ندای امام خود هستند تا «هَلْ مِنْ ناصِرٍ یَنْصُرُنی» بگویید و بیعت خود را دوباره تجدید کنند.
زنی با حسرت گریه میکند و دیگری به معصومیت حضرت رقیه دخیل میشود، آن طرفها مردی برای غذای نذری روز بعد سر گوسفندی را میبُرد و دیگری از تماشاگران شبیه خوانی مهمان نوازی میکند و آنها را مهمانهای حضرت زینب میخواند.
در این میان گفتوگوی کوتاهی با آقای قاسم آلکثیر؛ روزنامهنگار و از فعالان میراثفرهنگی که خاطرات زیادی با شبیه خوانی این روستا دارد، داشتم.
او میگوید: این روستا که به دور از دخالت متولیان رسمی و با مشارکت گرم و صمیمی مردم محلی برگزار میشود، هر ساله در ماههای محرم و صفر جان میگیرد و هویت خود را با این آیین مقدس پیوند میزند.
این دوستدار میراث خاطر نشان کرد: تعزیهگردانی در این روستا نه تنها یک نمایش مذهبی، بلکه بخشی جدانشدنی از میراث فرهنگی و هویت مردمان آنجاست. هر خانواده نقش و مسئولیتی دارد؛ از تهیه لباسها و ساز و برگها تا آمادهسازی محل اجرا و پذیرایی از تماشاگران. این همدلی و همکاری خانوادگی، نشان از عشقی بیپایان به امام حسین (ع) و آرمانهای عاشور است.
او میگوید: از دهه ۶۰ تاکنون، بسیاری از عزیزانی که روزگاری با عشق و علاقه در برپایی این مراسم سهیم بودند، از میان ما رفتهاند و یاد و خاطرهشان همچنان در دلهایمان زنده است. از جمله این بزرگان میتوان به حاج ملا عزیز هلاکو (آل کثیر)، بنیانگذار و کارگردان این مراسم اشاره کرد که با تلاشهای بیوقفه خود، پایههای این آیین را مستحکم ساخت.
آلکثیر افزود: دیگر افرادی که در این مسیر خدمت کردهاند و اکنون در بین ما نیستند، شامل حاج جمعه نهراوی، حاج کریم نیسی، حاج عبدالزهرا خنیفر، جندیل تونه، حاج عبدالنبی حیدری، سعدون آل کثیر، یاسر آل کثیر، صالح نیسی، سید بحر تفاخ، حاج سید حسن تفاخ، سید حسین تفاخ، حاج غلام حیدری، حاج کریم خنیفر، مرحومه حجیه معصومه خنیفر، مرحومه فاطمه حیدری، مرحومه خدیجه نعامی، مرحومه ملکه نیسی، سید ادریس تفاخ، حاج ملا سعید نعامی، علی چنانی، ملاعبدالله زارع محمدی، عبد پور ملیانی، کریم سعدی، علی زارعی، عبدالزهرا زارع جرگهای، عبید و محمد نیسی، و سید مجید تفاخ هستند.
او میگوید: این افراد با عشق و فداکاری، نقشهای خود را در این نمایش معنوی به بهترین نحو ایفا کرده و خاطرهای جاودان از خود بر جای گذاشتهاند. مراسم تعزیهگردانی در سید محمد تفاخ، همچنان با شور و شوق برگزار میشود و هر ساله، نسلهای جدید این روستا، به پاسداشت این میراث گرانبها، دلها را به هم پیوند میدهند و با همدلی و اتحاد، این آیین مقدس را زنده نگه میدارند. مراسم روز تاسوعا راس ساعت ۱۷ در روستای سید محمد تفاخ الهدامه برگزار میشود. همچنین مراسم عاشورا از ساعت ۶ صبح تا بعد از ظهر ادامه دارد.
آلکثیر افزود: نخستین شبیه خوانی عربی کشورمان در قدیم در منطقهای با عنوان بیت چریم یا شهر حر کنونی شکل گرفت. مراسم شبیه واقعه کربلا و عزاداری امام حسین (ع) در این منطقه ریشه تاریخی و پیشینهای بیش از ۲۱۰ سال دارد. (بیت چریم در شمال شرق شوش و در حاشیه رودخانه دز قرار دارد.) از آنجایی که اهالی این محل عرب هستند. مراسم تعزیه را نیز به زبان عربی اجرا میکنند.
از آنجا که اغلب شبیهخوانیهای استان خوزستان در روز تاسوعا مراسمی برپا میشود که وقایع بعد از عاشورا را روایت میکند. وقایعی مربوط به اسرا کربلا و واکنشهای امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) در شبیه خوانیهای قدیم بعضی از خانوادهها به صورت موروثی کار تعزیه خوانی را دنبال میکردند و گاه کل یک گروه تعزیه خوان از اعضای یک خانواده بودند. در شبیه خوانی شهر حر نیز چنین بود.
دوستداران میراث فرهنگی در خوزستان معتقدند با اینکه قدمت شبیه خوانی در بیت چریم به بیش از ۲۰۰ سال میرسد اما شبیه خوانی شهر شوش که قدمتی کمتر از چند دهه داشته توسط سازمان میراث فرهنگی به ثبت ملی رسید.
شبیهخوانی نقش مهمی در تقویت هویت فرهنگی مردم خوزستان دارد. این مراسم با یادآوری ارزشهای دینی و اخلاقی، باعث تقویت پیوندهای اجتماعی و ارتقا هویت ملی میشود.
با توجه به محتوای شبیهخوانی که به وقایع عاشورا و فداکاریهای امام حسین (ع) میپردازد، این مراسم میتواند به ترویج ارزشهای دینی و اخلاقی در جامعه کمک کند. یادآوری این ارزشها میتواند به بهبود رفتارهای اجتماعی و افزایش همبستگی میان مردم منجر شود.
شبیهخوانی در روستای سید محمد الهدامه میتواند محل مناسبی برای مطالعات مردمشناسانه باشد. برای نمونه در مطالعه فرهنگ و سنتها شبیهخوانی یکی از قدیمیترین و مهمترین آئینهای مذهبی و فرهنگی در ایران است که ریشههای عمیقی در تاریخ و فرهنگ مردم دارد. مطالعه این مراسم میتواند اطلاعات زیادی درباره باورها، اعتقادات و ارزشهای جامعه محلی ارائه دهد.
منبع: میراث آریا
گزارش از فاطمه کاظمی
عکس از نگین امیدی
خوزتوریسم
