خوزتوریسم

هنر حجاری در شوشتر

شکل دادن و نقش‌پردازی سنگ به روش‌های برش، تراش، خراش و تلفیقی به‌منظور ساخت و تزئین اشیا یا ابزارهای مختلف را هنر حجاری می‌گویند. سنگ‌ها به دلیل برخوردار بودن از ویژگی‌های سختی، مقاومت، دوام و فراوانی در طبیعت به‌عنوان ماده‌ی اولیه تولید گروهی از آثار صنایع دستی ایران به شمار می‌روند.

حجاری، هنر کندن نقش بر سنگ و صنعت بریدن آن برای کاربرد در معماری و نیز هنر و صنعت ساختن اشیای سنگی می‌باشد که نخستین تجربه بشر در حجاری و سنگ‌تراشی در ابزارسازی بوده است. به‌این‌ترتیب که با ایجاد تراش‌هایی در سنگ خشن‌ترین ابزاری را ساخت که به ساطور ابزار و قلوه ابزار معروف است.

امروزه هنرمندان سنگ‌تراش از روش‌های مختلفی در این هنر استفاده که می‌کنند که انواع روش‌های رایج در حجاری عبارت‌اند از: تراش سنگ (مانند جواهرتراشی، خراطی و نقش برجسته) برش سنگ (مانند معرق و مشبک)، خراش سنگ (مانند حکاکی) و روش‌های تلفیقی (مانند نقش برجسته مشبک). در شکل «1» انواع روش‌های تولید آثار سنگی به صورت کامل در نمودار نمایش داده شده است.

شوشتر شهرِ آب و آبادی از دیرباز تا کنون ، مهدِ پیدایش شکوه و هنرهای بسیاری بوده که حجاری یکی از آثاری است که نشان می دهد این شهر از تمدنی غنی و طولانی برخورداره است .

برای دیدن گزارش روی تصویر زیر کلیک کنید

موج بافی در شوشتر

موج؛ دست بافته ای سنتی است که بر روی دستگاه نساجی بافته می شود و بیشتر کاربرد آن جهت رختخواب پیچ و روانداز است . مواد اولیه موج (تار و پود) از پشم می باشد و رنگ های مورد استفاده سورمه ای، قرمز،نارنجی، و مشکی است.

هنر موج بافی یکی از صدها هنر و صنایع دستی است که از قدمتی دیرینه برخوردار است و سالیان سال با مردم این مناطق بویژه عشایر همراه و همسفر بوده است.در هنر موج بافی هنرمندان با پشم گوسفند و دستگاه مخصوص بافندگی، پارچه‌هایی با طرح‌های هندسی و در رنگ‌های مختلف و زیبا خلق می‌کنند. در واقع موج‌ها پارچه‌هایی هستند که از آن به‌عنوان رختخواب پیچ، پتو، پشتی، رویه کرسی، سجاده و برای چادرهای عشایر استفاده می‌شود.این هنر در زمان‌های قدیم به دلیل کاربردهای فراوانی که داشت نقش مهمی در زندگی روزمره مردم ایفا می‌کرد و از آن به اشکال مختلف از قبیل زیرانداز، روکرسی، روفرشی، شال کمر و پتو استفاده می‌شد اما امروزه شاید کمتر کسی از مردم به ویژه نسل جوان بداند که موج بافی چیست و چه کاربردهایی دارد و حتی شاید اسم هنر موج بافی به گوش کمتر کسی رسیده باشد .

در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد؛

ظرافت احرام بافی برای کاهش قیمت از بین رفته/ یکسال از ثبت شوشتر به عنوان شهر ملی احرام‌بافی گذشت اما کاری انجام نشد

یکی از صنعتگران احرام‌بافی از تاثیر قیمت مواد اولیه و گران بودن پشم بر قیمت نهایی محصول تولید شده خبر داد و گفت: کاهش قیمت و افزایش سرعت بافت سبب شده تا احرام بافی‌ها همانند گذشته ظرافت نداشته باشند.

به گزارش خبرنگار ایلنا، احرام بافی، یکی از رشته‌های پارچه‌بافی سنتی ایران و رشته بومی استان خوزستان است. این منسوج، بافته‌ای از الیاف پشم و پنبه با طرح‌های ساده‌ی هندسی است که به وسیله‌ی دستگاه پارچه‌بافی دستی بافته می‌شود. در گذشته، نوع بدون نقش این دست‌بافته را به عنوان پوشش احرام در اجرای مناسک حج به کار می‌بردند، اما هم اکنون احرامی در اندازه‌های گوناگون در قالب سجاده، پادری، روفرشی، روتختی، کیف و محصولات مشابه بافته می‌شود. چندی پیش نیز شهر شوشتر در حوزه صنایع دستی به عنوان شهر ملی احرام بافی معرفی شد.

مرضیه برگریزان (صنعتگر احرام بافی از خوزستان شهرستان شوشتر) با اشاره به دستگاهی که احرام بافی با آن انجام می‌شود، گفت: این دستگاه چارچوبی ساخته شده از آهن است که دار روی آن سوار می‌شود و با توجه به آنکه این سبک احرام بافی مخصوص شوشتر است، دستگاه بافت احرام نیز کمی با سایر دستگاه‌ها تفاوت دارد. این سبک بافت احرام، بیش از هزار سال قدمت دارد و در گذشته به صورت پارچه بافته می‌شد که از ظرافت بالایی هم برخوردار بودند و نمونه‌های آن در پارچه‌هایی که در اطراف خانه خدا (کعبه) کشیده شده است، قابل مشاهده است.

او ادامه داد: روز به روز دستگاه احرام بافی توسعه یافته و امروزه در ابعاد مختلف از یک در یک و نیم گرفته تا ۶۵ در ۱۲۰ سانتی‌متر بافته می‌شود. چله آن از پنبه و پود از پشم است. با توجه به کاربردی که پارچه احرام دارد در طول سال سفارشات متعددی را ثبت می‌کنیم و تحویل مشتریان می‌دهیم و سفارش دهندگان مختلفی از مقاصد مختلف داریم.

به گفته برگزیران، امروزه از پارچه احرام برای کاربری‌های مختلف از رومبلی گرفته تا کنار تخت خواب و حتا در راهروها استفاده می‌شود. قیمت نیز از ۳۵۰ تا بیش از یک میلیون تومان متغیر است. چراکه مواد اولیه تولید پارچه احرام از پشم طبیعی است و پشم نیز گران است؛ البته ابعاد و طرحی که به کار رفته نیز در قیمت نهایی تاثیر بسزایی دارد. هرچه طرح‌دارتر و ابعاد بزرگ‌تر باشد، تبعا گران‌تر خواهد بود. حتا قابلیت شستشو در ماشین لباسشویی را نیز دارند و همچون قالی کرمان هرچه پا بیشتر بخورد کیفیتشان بالاتر می‌رود.

این صنعتگر احرام بافی در پاسخ به این سئوال که چرا تهیه مواد اولیه تولید این صنایع دستی که پشم و پنبه است، گران تمام می‌شود، گفت: پشم طبیعی گران است. ما درصدد تولید صنایع دستی طبیعی هستیم به این معنا که مواد اولیه و حتا رنگ آن نیز طبیعی است. از این رو تهیه مواد اولیه گران تمام می‌شود. هرچند مسئولان صنایع دستی نیز گاهی کمک‌هایی می‌کنند اما انتظار ما بیش از اینهاست. هرچند در نمایشگاه‌های متعددی شرکت می‌کنیم اما نیازمند وام و تسهیلات هستیم تا بتوانیم در مرحله نخست مواد اولیه اعم از پشم را تهیه کنیم و همچنین بتوانیم برای تولید و نگهداری محصولاتمان جا و مکان داشته باشیم. بسیاری از افراد علاقه‌مند هستند تا این صنعت را بیاموزند اما جایی برای آموزش آن نداریم.

او درخصوص تدارک و برپا کردن دستگاه احرام بافی نیز گفت: درست کردن هر دستگاه احرام بافی تقریبا حدود ۲۰ میلیون تومان هزینه دربردارد. با توجه به آنکه احرام بافی میراث گذشتگان ما در شوشتر است تقریبا در هر خانه‌ای یک دار احرام بافی برپاست و تبدیل به یکی از مشاغل خانگی شده است.

شونه، شمعی، قلمی، عروسکی، لوزی در لوزی… از جمله طرح‌های مرسوم در احرام‌بافی است و عموما رنگ‌های قهوه‌ای و کرم، صرمه‌ای و شیری رنگ و قرمز و زرد در بافت آن به کار گرفته می‌شود. برگزیران درخصوص داستانی که در پس این طرح‌ها و رنگ‌ها در بافت احرام وجود دارد، گفت: حوزه صنایع دستی بیشتر چنین رنگ‌هایی را می‌طلبد. رنگ‌هایی که ملایم هستند. ضمن آنکه این رنگ‌ها از گذشته باقی مانده‌اند. البته بنابر سلیقه مشتری می‌توان رنگ‌ها و طرح‌های احرام بافی را تغییر داد. بسیاری از مشتریان ما خواهان افزایش ظرافت در پارچه تولیدی هستند و می‌گویند تارها زخیم هستند ما نیز بنابر خواسته آن‌ها تغییرات را اعمال می‌کنیم و سعی می‌کنیم ظرافتی که در گذشته در احرام بافی اعمال می‌شد را اجرا کنیم. امروزه به دلیل کاهش هزینه تولید و قیمت تمام شده و اینکه سرعت بافت افزایش یابد، احرام‌های بافته شده کمی زخیم‌تر از گذشته هستند از این رو برخی از مشتریان خواستار بافت احرام به ظرافت گذشته هستند. برای مثال ممکن است یک سجاده با تار و پود ضخیم یک یا دورزه تمام شود اما بافت همان سجاده با تار و پود ظریف حدود دو هفته زمان می‌برد.

او که بیش از ۳۰ سال عمرش را پای دستگاه احرام بافی گذرانده است، درخصوص مشکلاتی که در حوزه فروش احرام با آن روبه رو هستند، گفت: هرچند ممکن است کار با دستگاه احرام بافی سخت به نظر برسد اما من به این کار علاقه بسیار دارم و حتا روز و شب آموزش می‌دهم و بیش از ۸۰۰ نفر را آموزش داده‌ام. خانم‌ها از این نوع صنعت بیشتر استقبال می‌کنند اما آقایان هم دوست دارند که روش بافت را بیاموزند.

این صنعتگر احرام بافی درخصوص شرایط فروش نیز گفت: فروش به صورت تک و عمده داریم و حتا نهادها و شرکت‌های مختلف به صورت پک از ما خرید می‌کنند. البته حضور در بازارچه‌ها و نمایشگاه‌ها نیز تاثیر بسزایی در فروش دارد. میزان فروش به حال و هوای بازار بستگی دارد برای مثال در ایام کرونا هیچ فروشی نداشتیم. اما اکنون تا حدودی بهبود یافته. با وجود آنکه فروش آنلاین هم داریم اما فروش حضوری امان بیشتر است چراکه همچنان مشتریان ما دوست دارند که جنس را ببینند و بعد بخرند.

به گفته او، شوشتر حدود یک سال و نیم است که تبدیل به شهر ملی احرام بافی شده است اما هنوز کار خاصی در این حوزه انجام نگرفته است.

منبع: ایلنا

خراطی در کهن شهر شوشتر

خراطی یکی از شاخص ترین و ارزنده ترین صنایع دستی خوزستان است ؛ شهرستان شوشتر نیز یکی از مناطق عمده تولید آن در استان محسوب می شود .

خراطی چوب از صنایع، حِرف و هنرهای مرتبط با چوب است که از دیرباز در کشورمان رواج داشته است. خراطی یکی از کارهای هنری چوبی است که بر روی قطعات چوبی انجام می شود تا یک شی چوبی ساخته شود. اشیایی مانند پایه آباژور، گهواره، صندلی، ظروف، نرده و... اشیایی هستند که با استفاده از هنر خراطی توسط دستگاه خراطی ساخته می شوند. برای ساخت وسایل با استفاده از هنر خراطی، از چوب های نرم و مرطوب استفاده می شود. خراطی چوب در واقع تراش و فرم دادن چوب به وسیله دستگاه خراطی و مغار است. کار خراطی یک کار کارگاهی است و در منزل و ابزار خانگی قابلیت اجرا ندارد.

خراطی چوب از صنایع دستی و هنرهایی است که کم و بیش در اغلب شهرهای ایران رایج است. در خراطی چوب از چوب های مختلفی استفاده می شود ولی از متداول ترین آن ها میتوان به گردو، نارون، توسکا، زبان گنجشک، شمشاد، بید، گلابی، چوب سفید و چنار اشاره داشت.

ضمن آن که در بعضی از مناطق کشورمان چوبهای محلی خاصی هم مصرف می شود از جمله در دزفول نوعی چوب محلی به نام «جغ» و در ایرانشهر «چوب کهور» که در زمره ی درختان بومی منطقه است، مورد استفاده ی خراطان قرار می گیرد. افزون بر چوب، دیگر مواد اولیه ی مصرفی خراطی را سریشم، لاک، الکل، کیلر و لاک سلولزی تشکیل می دهد. ابزار کار خراطان شامل دستگاه خراطی- سنتی یا برقی- سوهان، چاقو، تیشه، مته ی دستی، چکش، گیره، انواع مغار دسته بلند، انبردست، ارّه و... است.

زمانی که انسان به استفاده از ابزار روی آورد از آن برای کار روی چوب نیز استفاده کرد چون چوب نسبت به سنگ لطیف تر و قابلیت بیشتری برای تبدیل شدن داشت ولی استفاده از ابزار پیشرفته ای مانند ماشین تراش کاری به حدود ۱۳۰۰ سال پیش از میلاد برمیگردد. در آن هنگام در مصر دستگاه های تراشی ساختند که به کمک دو نفر کار می کرد؛ یعنی یک نفر چوب را می چرخانید و نفر بعد با ابزار تیز خود به چوب شکل می داد. رومی ها آنرا گسترش دادند بتدریج حالتی مکانیکی به آن دادند.

در قرون وسطی یک پدال به این ماشین اضافه شد تا کار دستی آن کم شود و خراط آزادی عمل بیشتری داشته باشد. امروزه دستگاه های خراطی به یک دینام مجهز هستند تا کار چرخش، کاملاً الکترونیکی انجام شود و خراط با در دست گرفتن ابزار مناسب به چوب، فرم دلخواه را می د

احرام بافی در شوشتر

هنر احرام بافی شوشتر ریشه در تاریخ و گذشته این شهر داشته و دارد و از ارج و جایگاه ویژه ای برخوردار است.

، مردم شوشتر به این هنر که از نیاکان خود به ارث برده اند بسیار ارج نهاده و در تلاش برای نگاهبانی از همین میراث بود که با تلاش‌های صنعتگران برجسته این شهر و همت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خوزستان، هنر "احرام بافی" شوشتر به ثبت ملی رسید و شهر شوشتر با هنر احرام بافی ملی شد.

"احرام بافی"، یکی از گرایش‌های پارچه‌بافی سنتی ایران و هنر صنعت بومی شهرستان شوشتر است.

احرامی شوشتری، منسوجی تهیه شده با الیاف پشم و دارای طرح‌های ساده هندسی است که با استفاده از دستگاه پارچه‌بافی دو - وَردی «دو - اُوزاری» بافته می‌شود

سرای افضل شوشتر

سرای افضل یا کاروان‌سرای افضل یکی از نقاط دیدنی شهرستان شوشتر است که قدمت آن به دوره قاجار می‌رسد.

این بنا در چهار طبقه ساخته شده‌است که شامل طبقات هم کف، اول، شبستان (زیرزمین) و شوادان است.

در حال حاضر این کاروانسرا محل دائمی نمایشگاه صنایع دستی است و در غرفه‌های مختلف آن کارگاه‌های صنایع دستی برپا می‌شود.

دزفول برای ثبت شهر جهانی «کپوبافی» مورد ارزیابی شورای جهانی صنایع‌دستی قرار گرفت

گروه ارزیابی شورای جهانی صنایع دستی برای ارزیابی شهر دزفول جهت معرفی آن به عنوان شهر ملی کپوبافی کار خود را آغاز کرد.

این گروه متشکل از چهار ارزیاب از کشورهای هند، کویت و ایران است که امروز در خانه تاریخی تیزنو مورد استقبال مسوولان کشوری و استانی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قرار گرفتند.

علی النجاده ارزیاب کویتیِ شورای جهانی صنایع دستی در خانه تاریخی تیز نو ضمن ابراز خرسندی از حضور در این شهر، اظهار کرد: در دزفول حاضر شده‌ایم تا یکی از هنرهای صنعتی دزفول که همان کپو است را مورد ارزیابی قرار دهیم.

وی افزود: با امید به نتیجه مطلوب و مثبت این ارزیابی‌ها، از تمامی ظرفیت‌ها، کارگاه‌ها و صنایع دستی مربوطه بازدید خواهیم کرد.

بازدید از دبیرخانه شهر جهانی کپو، بازدید از کارگاه‌های کپو بافی و افتتاح بازارچه صنایع دستی پارک دولت دزفول از برنامه‌های این گروه ارزیاب است.

۱۰ کارگاه کپوبافی در روستای پامنار و ۱۵ کارگاه در سایر نقاط این شهرستان با بیش از دو هزار نفر نیروی کپوبافی فعال هستند.

دزفول با ۳۸ رشته فعال در حوزه صنایع دستی تاکنون ۶۹ نشان ملی و سه نشان یونسکو را دریافت کرده است.

بازدید کارشناسان شورای جهانی صنایع دستی از شوشتر

حیرت اعضای شورای جهانی صنایع‌دستی از شکوه سازه‌های آبی در شوشتر

اعضای شورای جهانی صنایع‌دستی در سفر به خوزستان طی بازدید از سازه‌های آبی و مجموعه آبشارها و آسیاب‌های شوشتر، عظمت و شکوه این اثر ثبت‌جهانی را ستودند و از آن اظهار شگفتی کردند.

به‌گزارش میراث‌آریا به نقل از روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خوزستان، علی النجاده عضو کویتی این شورا نهم اسفندماه ۱۴۰۱ در بازدید از اثر ثبت‌جهانی سازه‌های آبی شوشتر گفت: این حیرتی که از زیبایی و شکوهی که در بازدید از سازه‌های آبی به من دست داده است به گونه‌ای است که دوست ندارم از اینجا بروم و حس برگشت ندارم؛ به هیچ وجه فکر نمی‌کردم با همچین سازه عظیم هیدرولیکی آبی و مهندسی برخورد کنم. آب، آجر، معماری و شهرسازی و زیبایی شهری ذهن مرا به شکل زیبایی درگیر کرده است.

عضو شورای جهانی صنایع‌دستی افزود: صمیمیت مردم و میهمان‌نوازی که در این سفر مشاهده کردم باعث دلبستگی من به سازه‌های آبی جهانی شوشتر شده است. هنوز درگیر این موضوع هستم که ابداع‌کنندگان و سازندگان این شکوه ساسانی، قرن‌ها جلوتر از زمان زندگی می‌کرده‌اند. این سازه‌ها یک بخش از عظمت مسحورکننده بی‌شمار ایران است.

او ادامه داد: در بازگشت دوباره به ایران، علاوه بر این‌که با اشتیاق خواهم آمد، بلکه ده‌ها نفر دیگر را نیز همراه خود برای دیدن این عمارت آبی باشکوه به ایران خواهم آورد؛ از ایران تصاویر و مطالب بسیاری برای انتشار در صفحه شخصی خود تهیه کرده‌ام تا همگان زیبایی‌های ایران را بهتر ببینند.

در ادامه آصف شیخ عضو هندی شورای جهانی صنایع‌دستی نیز اظهار کرد: برای اولین بار است با چنین تأسیسات آبی عظیمی برخورد کرده‌ام؛ این نشان از یک عظمت و گذشته تاریخی دارد. خوشحالم که در حال بازدید و تماشای این همه زیبایی هستم. تاکنون بسیار خوب از این سازه مراقبت شده است. باید گفت دانش کارکنان و نیروهای فعال در این مجموعه قابل توجه است. تشکر می‌کنم از اطلاعاتی که در این بازدید در اختیار من قرار دادند.

او افزود: اگر امروز به شوشتر نمی‌آمدم احساس پشیمانی می‌کردم. این بازدید بهترین خاطره من در سفر به ایران است. درخصوص فناوری آبی این یک نمونه منحصر به‌فرد است.

همچنین این هیئت از سرای افضل ..کافه موزه تارمه..خانه احرامی به عنوان یکی از مراکز تولید احرامی بافی واقع در قلعه سلاسل بازدید کردند.

بازدیدعضو شورای جهانی صنایع دستی از جاذبه های گردشگری اهواز

علی النجاده عضو شورای جهانی صنایع‌دستی، به‌منظور ارزیابی شهر دزفول برای ثبت به‌عنوان شهر جهانی صنایع‌دستی در حوزه کپوبافی، بعد ازظهر دوشنبه هشتم اسفندماه ۱۴۰۱ از راه فرودگاه بین‌المللی اهواز وارد خوزستان شد و در بدو ورود از جاذبه‌های گردشگری شهرستان اهواز دیدن کرد

اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری خوزستان عکس ـ سپیده سلمان‌وندیدار

هندیجان، سرزمین صنایع‌دستی و هنرهای فراموش‌شده

هنرها و صنایع، در زمان خود بسته به نیاز جوامع و براساس امکانات و شرایط موجود به‌وجود می‌آیند و با گذر زمان و تغییر شرایط زندگی، یا متناسب با تغییرات، به‌روز می‌شوند و یا به دلیل عدم کاربرد، چرخه روزگار را ترک می‌کنند

از گذشته تا به امروز در سرزمین هنرمندپرور و زرخیز ایران بزرگ، افراد زیادی پا به عرصه وجود گذاشتند و با چوب و سنگ و خاک و خامه، جان‌ها و نقش‌ها زدند و طرح‌ها آفریدند و هنرها از خود برجای گذاردند و رفتند. در شهرستان هندیجان، در جنوبی‌ترین نقطه استان خوزستان نیز افراد چیره‌دست و صنعتگران بسیاری همواره بوده و هستند که در بخشی از تاریخ این آب و خاک، دست به خلق آثار ارزشمندی زدند و پای هرکدام از این آثار، مُهر و نام خود را به یادگار ثبت کردند؛ دست‌ساخته‌هایی فاخر که همچنان در متن زمان ساری و جاری هستند، هر چند که برخی از خالقان این آثار امروز دیگر در میان ما نیستند، اما باید پذیرفت که در این آمد و رفت‌ها اگر دلی برای نگاهداری و مراقبت و انتقال این میراث گران‌بها به نسل‌های بعد می‌لرزید و بخشی از این داشته‌های هنری و فرهنگی ما در غفلت زمانه، بر زمین نمی‌ماند، بی‌تردید حرفه و هنرهای بسیاری حالا وجود داشتند و به فراموشی سپرده نمی‌شدند و همچنان پویا و جاری به مسیر خود ادامه می‌دادند. از همین‌روی و به همین بهانه، مروری خواهیم داشت بر آثار و هنرمندان فراموش‌شده، صنایع‌دستی و مواریث فرهنگی در معرض خطر هندیجان.

شهرستان هندیجان یکی از بنادر تاریخی و کهن ایران در استان خوزستان محسوب می‌شود. این بندر با قدمتی ۳۰۰۰ ساله از مناطق دیدنی ایران است که تاریخ آن به دوران پیش از امپراتوری هخامنشیان برمی‌گردد. این شهرستان با مختصات جغرافیایی E:۳۷۶۰۱۲ و N:۳۳۴۵۶۵۲ و ارتفاع ۵ متر از سطح دریا در جنوب‌شرقی استان خوزستان در فاصله ۱۷۰ کیلومتری از مرکز استان واقع شده است. هندیجان در دوره‌های مختلف با نام‌های "اندیگان"، "هندیگان"، "هندیون" نامیده می‌شده و در واقع از دو واژه "هند" و "گان" تشکیل می‌شود. هند یا اند در زبان سانسکریت به معنای آب است و "گان" یا "جان" پسوند مکان. بنابراین واژه هندیجان به معنای «سرزمین آب» است.

در این جغرافیا، حصیربافی، کپوبافی، چرم‌دوزی، نخ‌ریسی، منقل گلی«کَلَک»، گرگوربافی و صنایع‌دریایی از صنایع زنده و پویا محسوب می‌شوند. هرچند در گذشته، عبابافی، جاجیم‌بافی، مشک‌دوزی، گیوه‌دوزی و لنج‌سازی نیز رواج داشته که امروزه تقریباً منسوخ شده‌اند. یکی از صنایع شناخته‌شده در این منطقه صنعت لنج‌سازی با چوب است که از دیرباز در این حوزه وجود داشته است و همواره به عنوان یکی از جاذبه‌های این منطقه محسوب می‌شد؛ هنری برآمده از قلب مردمان بومی خلیج‌پارس که در سال ۱۳۸۸ به ثبت‌ملی و متعاقب آن در سال ۲۰۱۱ میلادی به عنوان هشتمین میراث ناملموس ایران در اجلاس اندونزی یونسکو به نام استان‌های خوزستان، هرمزگان و بوشهر به ثبت‌جهانی رسید.

نگرانی از خطر فراموشی و ازبین رفتن و مرگ هنرمندان و صنعتگران، بدون تردید یکی از اصلی‌ترین دلایل نگارش این نوشته است. دلیلی روشن برای نجات و ثبت و انتقال و احیای آثار و تکریم هنرمندانی که می‌بایست تا فرصت باقی است برای جلوگیری از وقوع حسرت‌های آینده کاری کرد. در این نوشتار به طور ویژه سرنوشت صنعت مشک‌دوزی و گرگوربافی و گیوه‌دوزی در هندیجان بررسی و معرفی می­شود.

مشک‌دوزی

حبیب‌الله شریف‌پور ۷۲ ساله، کارمند بازنشسته ثبت احوال، از فرهنگ‌دوستان هندیجان و نویسنده کتاب "تاریخ گذشته هندیجان" است. او فرزند آخرین فردی است که در هندیجان به این صنعت اشتغال داشته و باید او را جزو آخرین میراث‌داران صنعت مشک‌دوزی در هندیجان به حساب آورد. پدرش، محمد شریف‌پور تا سال ۱۳۴۵ به کار مشک‌دوزی مشغول بود. او می‌گوید هفت نفر در هندیجان مشک می‌دوختند. این هفت نفر که راسته‌ای به نام "راسته مشک‌دوزان" به اعتبار نام خود در بازار داشتند و در کنار همدیگر مشغول به کار بودند، عبارتند از: رسول جوادی، بارون شریف‌پور، محمد شریف‌پور، حاج‌عبدالنبی قنواتی، موسی جوادی، رضا مزارع و عبدعلی مشاک.

هنر مشک‌دوزی از بهبهانی‌های ساکن در شهر به هندیجانی‌ها رسیده و باید گفت که مشک‌دوزی در واقع هنر دیرینه مردم بهبهان است. مشک از پوست بز ساخته می‌شد و اگرچه پوست بز برای تولیدات چرمی کارایی ندارد، اما برای ساخت مشک بسیار مناسب است.

مراحل ساخت مشک این‌گونه است که در آغاز و پس از جداسای گوشت، در ابتدا پوست را به شکل منظم و کامل می‌شویند و سپس با نمک همه سطح آن را آغشته کرده و دو سه روز به حال خود رها می‌کنند، پس از این مرحله، به وسیله داس کوچک باقیمانده چربی و گوشت را تمیز و موها را قیچی می‌کنند و سپس جَفت (برگ خشک‌شده درخت بلوط) را در مقداری آب قرار می‌دهند و پوست تمیزشده را به مدت دو هفته در آب و جفت قرار می‌دهند. پس از این مرحله، دوباره پوست را کامل شسته و باقی‌مانده‌های مو و چربی را از آن جدا و با سوزن و نخ کفش به صورت مشک می‌دوزند. حالا مشک ما آماده است و می‌توان از آن برای استفاده و نوشیدن آب یا ذخیره دوغ و روغن از آن استفاده کرد. در گذشته و هم‌اکنون نیز در مناطق وسیعی از زاگرس و به‌خصوص در میان عشایر ساکن در ایذه، اندیکا و لالی، مشک را بر سه‌پایه‌ای به نام "ملار" قرار می‌دهند. هرچند به دلیل وجود زندگی کوهستانی، بسیاری از عشایر به خاطر وجود درخت در خانه، مشک را به شاخه‌های ضخیم درخت و در سایه آن آویزان می‌کنند و با این کار به خنک بودن محتوای مشک کمک می‌کنند. در گذشته، در منطقه هندیجان، آب مصرفی را از رودخانه تهیه می‌کردند که براساس شواهد موجود در گفته‌های افراد قدیمی بسیار زلال و پاکیزه بود. بومیان و قدیمی‌های منطقه در روایات خود درخصوص انتقال آب با مشک از رودخانه، از وجود کوسه‌هایی حرف می‌زنند که از مسیر دریا وارد رودخانه می‌شدند و همین موضوع همواره باعث ایجاد مشکلات فراوانی برای مردم و اهالی این منطقه می‌شده است. هجوم این کوسه‌ها به مردم و افراد مشک به دست در بسیاری از موارد به قطع دست یا پای افراد منجر می‌شد.

هم‌اکنون، باوجود گذشت سال‌ها از آن روزگار، افراد بسیاری را می‌توان در هندیجان دید که در دوران نوجوانی و جوانی در بستر رودخانه یک پا و یا دست خود را از دست داده باشند. از همین‌روی، برای جلوگیری از ورود کوسه به مناطق مسکونی شهری و روستایی، در گذشته توری‌هایی فلزی در رودخانه و در مسیر کوسه‌ها قرار می‌دادند تا از این راه تا حد ممکن از حمله کوسه‌ها جلوگیری شود. در سال ۱۳۳۷ به دستور زنده‌یاد دکتر منوچهر اقبال، نخست‌وزیر وقت، هندیجان از نعمت برق برخوردار شد و به تدریج و با ورود برق در زندگی مردم، استفاده از مشک برای نوشیدن آب از رونق افتاد و مشک و حرفه مشک‌دوزی به مرور زمان، کارایی خود را از دست داد و صاحبان این حرفه به تدریج از یاد رفتند. صاحبان این حرفه در نبود مشتری، اقدام به تغییر مسیر زندگی و انتخاب یک راه تازه برای امرار معاش کردند و مشک به پستوخانه رفت و به خاطره‌ای برای یادآوری دوران گذشته بدل شد؛ اما باوجود این، با اندک فاصله‌ای از هندیجان، مشک و هنر مشک‌دوزی در مناطقی دیگری از استان خوزستان همچنان به حیات اجتماعی خود ادامه داد و باوجود تغییرات عمده‌ای که در زندگی بشری و باتوجه به نفوذ صنایع جدید ایجاد شد، مشک و ملار نه تنها حذف نشدند، بلکه به عنوان یکی از اجزای ثابت زندگی ایلی در میان اقوام و عشایر بسیاری به قوت خود باقی ماندند. یکی از این اقوام ساکن در خوزستان، لرهای بختیاری کوچ‌رو هستند.

گرگوربافی

گرگور عبارت است از تور ماهی‌گیری فلزی‌ای که با سیم‌های فلزی نازک، ساخته می‌شود. صنعت گرگوربافی در هندیجان با نام سیدمرتضی موسوی و همسر او پروین علی­نیا گره خورده است. موسوی به‌دنبال ارایه درخواست کار به اداره شیلات دیلم، فعالیت خود را در زمینه گرگوربافی در اوایل دهه ۶۰ آغاز کرد. در این زمان در منطقه دیلم، فقط ۱۵ نفر به کار گرگوربافی مشغول بودند و سیدمرتضی موسوی پس از کسب مهارت در این کار در سال ۱۳۶۸ به دنبال درخواست مردم، از دیلم به هندیجان رفت و با تأسیس کارگاه گرگوربافی در ید می روستای چم‌مراد با کمک و همکاری همسرش به عنوان اولین و تنها گرگورباف در هندیجان، فعالیت‌های خود را آغا کرد و تا سال ۱۳۷۸ در این رشته به فعالیت مشغول بود. به دنبال بیماری و سخت‌ترشدن شرایط جسمانی این صنعتگر، فعالیت‌های کاری او محدود و پس از مدتی برای همیشه متوقف شد. هم‌اکنون به دلیل نبود امکانات تولیدی و استادکار ماهر در هندیجان، صیادان گرگورهای موردنیاز خود را از شهرها و مناطق دیگر و به‌خصوص از استان بوشهر تهیه می‌کنند.

نام گرگور که به میان می‌آید، بوشهر اولین شهری است که در کنار این صنعت به ذهن خطور می‌کند. مرکز اصلی گرگوربافی در ایران شهر بوشهر بود و در این حوزه صنعتی، افراد زیادی به این کار اشتغال داشتند. از آغاز، دانش گرگوربافی از افغانستان و پاکستان وارد ایران شد. در سال‌های دور و پیش از ابداع سیم، گرگور با ریشه درخت ساخته می‌شد. برای این کار، ریشه درختان بیابان را در آب می‌خواباندند تا به اندازه کافی نرم شود و سپس برای شکل‌پذیری بهتر و تولید گرگور استفاده می‌شدند.

یکی از ایرادات عمده در گرگورهای چوبی، سوراخ‌های درشتی بود که ماهی به آسانی از این مخرج‌ها عبور می‌کرد. با تداوم ارتباطات و به دنبال مهاجرت مردم و مراودات میان نواحی جنوب و حاشیه خلیج‌فارس با مناطقی مانند دوبی و کویت در دهه ۴۰ و ۵۰، مشاهده گرگورهای سیمی باعث شد تا تولید گرگور فلزی در ایران آغاز و به سرعت رونق پیدا کند و به دلیل دوام بیشتر و کارایی بهتر این محصول، گرگورهای چوبی در اندک زمانی منسوخ و جای خود را به نوع سیمی آن داد.

گرگورسازی در مناطق مختلف و بسته به سفارش و درخواست مشتری دارای ابعاد گوناگونی است. به عنوان نمونه در ایران، گرگور به ابعاد ۳-۲ متر ساخته می‌شود، اما در مناطقی مانند دوبی تا ابعاد ۲۰ و ۳۰ متر نیز برای استفاده در قسمت‌های عمیق‌تر دریا ساخته می‌شود.

ابزار ساخت گرگوربافی به شکل مختصر عبارتند ازسیم شماره ۱۷ یا ۱۸ (برای صرفه‌جویی در مصرف سیم گاهی با سیم ۱۹ هم ساخته می‌شود) و سیم‌چین و انبردست. گرگور از سه بخش تشکیل می‌شود: بدنه اصلی، بُن، دماغه (فَک).

در ساخت گرگور، سیم‌های بلند در قسمت پایین گرگور قرار می‌گیرند و در ادامه در قسمت‌های بالا، سیم‌ها کوتاه‌تر می‌شوند و تا جایی که در انتها به صفر می‌رسند. با ساخت گرگور، برای ورود ماهی به قسمت بدنه اصلی «قفس» که به صورت یک طرفه است و ماهی در ورود به این بخش راه برگشتی نخواهد داشت و به دام افتاده، بغل آن را با سیم‌چین سوراخ می‌کنند و با این عمل یک رُخ دماغه‌ای شکل به‌وجود می‌آید.

موارد و شیوه استفاده گرگور: گرگور طبق تشخیص و انتخاب ماهی­گیر در دریا قرار داده می‌شود. از این تور برای صید ماهی‌های بزرگ مانند سنگ‌سر، هامور و میش‌ماهی استفاده می‌شود. ماهی هامور در مناطقی از دریا و در اعماق ۲۰-۱۰ متری که سنگ، درختچه و یا بقایای کشتی‌های ویران‌شده وجود دارد با ایجاد چاله، منزل می‌کند و صیاد با حوصله که زمان بالا آمدن آب را به خوبی می‌داند، با ۵-۴ کیلومتر پیشروی در دریا این مناطق را شناسایی کرده و براساس تجربه، به صید و دریافت سهم خود از سفره دریا اقدام می‌کند.

صیادی با گرگور به روش "بندیله" صورت می‌گیرد. در این شیوه، گرگورها در تعداد ۳۰ تا ۴۰ تایی و بسته به نیاز و تشخیص صیاد، با طناب‌هایی به طول ۲۰ یا ۳۰ متر به هم وصل و بسته می‌شوند . سپس بر طناب بالایی که گرگورها به آن وصل هستند بوچ‌ها را متصل می‌کنند و به این طریق، طناب بالایی بر سطح آب باقی می‌ماند و به شکل شناور به چشم می‌آید . حالا، گرگورها را در دریا رها می‌کنند تا بر روی سنگ یا درختچه‌ها جا بگیرند و سپس به مدت چند روز یا یک هفته آن‌ها را به حال خود رها می کنند. با جمع شدن ماهی‌ها و پر شدن گرگور از صید، زمان جمع‌آوری و شادی فرا می‌رسد.

گیوه‌دوزی

در هندیجان مانند بسیاری از شهرهای ایران به دلیل وجود احشام و گوسفندان، نخ‌ریسی از دیرباز رونق فراوان داشته است و همه زنان و مردان کهن‌سال در خانه به فعالیت نخ‌ریسی مشغول بودند. با نخ‌های تولیدی، بسیاری از محصولات و دست‌بافته‌های بومی تولید و استفاده می‌شد. یکی از عمده‌محصولات رایج در میان زنان هنرمند این ناحیه، گیوه بود. از آنجایی که عمده نخ تولیدی و پشم مورد استفاده در این نواحی سفید بود، گیوه‌ها به رنگ سفید تولید و خبری از گیوه‌های رنگارنگ امروزی نبود. به دلیل مرغوبیت، دوام و فرم خاص این پاافزار، همچنان این محصول تا به امروز از رونق نیفتاده استفاده می‌شود. گیوه‌دوزی نیز مانند هنر مشک‌دوزی، از جمله صنایع وارداتی از بهبهان به هندیجان است و باید بخشی از رونق اقتصادی این شهر را مربوط به صنعتگرانی بدانیم که از شهرها و مناطق همجوار به دلیل نیازهای جاری وارد این شهر شدند. یکی از این افراد صاحب‌نام بهبهانی، غلام عباسی معروف به بوفِضه است که تا سال ۱۳۴۰ به این حرفه، اشتغال داشته است و پس از آن، این حرفه، سال‌ها منسوخ شد تا این‌که سرانجام در سال‌های اخیر توسط صنعتگران شهرستان، دوباره رونق گرفت و تولید این محصول به بخش مهمی از صنایع‌دستی هندیجان مبدل شد.

کرم ندیمی‌پور

کارشناس‌ارشد باستان‌شناسی و رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی هندیجان/خبرگزاری میراث‌آریا