سینه‌زنی بوشهری از آیین‌های شاخص عزاداری کشور
الهام بهروزی:
استان بوشهر یکی از استان‌های غنی در حوزه آیین‌ها و سنت‌ها به‌شمار می‌رود. آیین‌هایی که هر کدام آداب و رسوم و اصول خاص خودش را دارد؛ یکی از این آیین‌ها که از تعدد و تنوع بی‌نظیری برخوردار است، آیین عزاداری است. آیین عزاداری در بوشهر در فرم‌ها و شکل‌های مختلفی اجرا می‌شود که شاخص‌ترین آن، سینه‌زنی است که در کشور به‌دلیل فرم و قاعده خاصی که دارد و منحصر به اهالی بوشهر است، به سینه‌زنی بوشهری مشهور شده است.
سینه‌زنی بوشهری در کنار مراسم سنج و دمام، امروز به یکی از پرمخاطب‌ترین و شاخص‌ترین آیین عزاداری بوشهر بدل شده و در بسیاری از استان‌ها با همین نام و سبک اجرا می‌شود.
محسن شریفیان، پژوهشگر و موسیقدان مطرح جنوبی در شرح مراسم سیه‌زنی بوشهری در کتاب «اهل ماتم» نوشته است: «این رسم مذهبی- شیعی با نوحه‌خوانی شخصی که به‌عنوان «پیشخوان» یا «سرخوان» شناخته شده، آغاز می‌شود. در ابتدای مراسم خردسالان، جوانان و دست‌اندرکاران مسجد گرد پیشخوان در وسط محل برگزاری مراسم حلقه دایره شکلی تشکیل می‌دهند که به آن «بُر» می‌گویند. در مراسم سینه‌زنی، عده‌ای مسوول ساختن و کنترل بُرها هستند که آنان را «برساز» یا «سینه‌گردان» می‌نامند. شرکت‌کنندگان برای رعایت نظم و ایجاد فاصله در بُر با دست چپ قسمت راست کمر همدیگرا را می‌گیرند و با دست راست سینه می‌زنند. سینه‌زن‌ها همراه با حرکت‌های موزون پا گرد پیشخوان می‌چرخند و با همسرایی در جواب نوحه پیشخوان او را همراهی می‌کنند. معمولا در هنگام همخوانی سینه زده نمی‌شود.»
وی در ادامه این مبحث می‌افزاید: «مقدمه مراسم سینه‌زنی و نوحه‌خوانی «پیش‌خوانی» است. ریتم نوحه‌های پیشخوان بسیار کند است؛ آنقدر که در آغاز سینه‌زن‌ها برای حفظ ریتم و برداشتن پا در حرکات موزون گروهی دچر مشکل می‌شوند. نوحه‌های پیش‌خوانی به‌دلیل کم‌اهمیت بودن آن، نسبت به دیکر بخش‌های مراسم، کمتر مورد توجه نوحه‌سرایان کنونی قرار گرفنه و از همین رو نیز نوحه جدیدی به آن اضافه نشده و از اصالت بیشتری برخوردار است. نوحه‌سرایان این بخش اغلب گمنام هستند.
معمولا بعد از ایجاد بُر دوم و پس از جا افتادن نسبی مراسم، نوحه‌خوان اصلی وارد میدان می‌شود که در این زمان پیشخوان نوحه خود را به پایان رسانده و جای خود را به نوحه‌خوان دوم واگذار می‌کند. نوحه‌خوانان با اجراهای نوحه‌های مختلف «زیر واحد» که در سوگ و تهنیت بزرگان مذهبی سروده شده‌اند، بر عقاید قلبی سینه‌زنان تاثیر می‌گذارد و آرام آرام هیجان خاصی را به‌وجود می‌آورد.»
شریفیان در ادامه این نوشتار با اشاره به اینکه در مراسم سینه‌زنی بوشهر، نوحه‌خوانی از اهمیت خاصی برخوردار است، می‌گوید: «نوحه‌خوان‌ها نزد سینه‌زنان از احترام و محبوبیت ویژه‌ای برخوردار بوده و مردم بوشهر در آخرین مراسم سینه‌زنی و نوحه‌خوانی، پیش از اجرای «واحد» با بستن شال بر دوش نوحه‌خوان و گذاشتن پاکت پول در جیب او، از وی قدردانی می‌کنند. در پایان مراسم نیز به طرف او رفته و با ادای جملات تحسین‌برانگیز، کارش را مورد تائید و تشویق قرار می‌دهند...
در این میان، بعضی از افراد متشخص و ثروتمند محل نیز با بستن شال و اهدای قطعه‌ای طلا و سنجاق کردن آن به‌عنوان «مدال» روی پیراهن نوحه‌خوان در افزایش اعتبار و موقعیت وی موثر واقع می‌شوند.»
بدیهی است که در پایان سینه‌زنی بوشهری، مراسم خاص دیگری به نام «بُر حیدری» از سوی نوحه‌خوانان و دست‌اندرکاران مراسم با توجه به مناسبت‌های مختلف اجرا می‌شود. نویسنده کتاب «اهل ماتم» و سرپرست گروه موسیقی لیان در خصوص این سبک سینه‌زنی نوشته است: «در این نوع سینه‌زنی، شرکت‌کنندگان در قالب چندین دسته کوچک‌تر دوباره به عزاداری می‌پردازند. در جلو هر دسته سینه‌زنی سه یا چهار نفر قرار گرفته، بقیه افراد در دو ردیف پشت سر هم در حالی که دست‌ها را روی شانه‌های نفر جلویی قرار می‌دهند. همگام با ریتم نوحه‌ها با حرکات موزون پا به حرکت در می‌آیند. دسته‌های عزادار نیز هرچند دقیقه یک بار به دستور «سرخوان» یا افراد جلوی دسته فرم خود را در سینه‌زنی عوض می‌کنند. در این حالت سردسته‌ها به سمت عقب می‌چرخند و با اتصال انتهای دو ردیف حلقه‌ای بیضوی شکل را مانند مراسم سینه‌زنی تشکیل می‌دهند.
در این قسمت عزاداران ابتدا برای چند ثانیه بر سرخود زده، سپس همزمان با کوبیدن پاهای راست خود بر زمینه با تمام نیرو به سینه‌زنی پرداخته و پس از زمانی کوتاه بدن‌ها را به طرف پایین خم می‌کنند. در این حالت شمار ضربه‌های سینه‌زنی دوبرابر می‌شود. عزداران در پایان این مرام با زدن چند ضربه آهسته بر سینه خود به حالت اولیه برمی‌گردند و باز به حرکت ادامه می‌دهند.
کهنسالان بوشهری این نوع سینه‌زنی را «بُر حیدری» می‌نامند؛ عنوان «بر حیدری» به مفهوم سینه‌زنی پایانی و پرشور مراسم، برگرفته از شجاعت و نیروی تمام کننده حضرت علی (ع) در نبرد با دشمن بوده و این عنوان در مراسم سینه‌زنی نیز به نوعی از سوی «بُرساز» خطاب به تشکیل‌دهندگان آخرین بُر سینه‌زنی گفته می‌شود؛ بدین مفهوم که از آنها خواسته می‌شود تا تمام توان خود را در خاتمه سینه‌زنی به کار گیرند.»
با این اوصاف، معلوم می‌شود که وجود بُرساز و نوحه‌خوان در سینه‌زنی بوشهری بسیار ضروری است و در حقیقت در کنار سینه‌زنان ارکان اصلی سینه‌زنی این منطقه به‌شمار می‌رود. بوشهر از دیرباز نوحه‌خوانان بی‌همت و بی‌نظیری داشته است که مشهورترین آنها ناخدا عباس دریانورد، محمد شریفیان و جهانبخش کردی‌زاده (بخشو) بوده است. در دوره معاصر هم نوحه‌خوانان مطرحی در بطن خود پرورش داده است که از جمله آنها می‌توان به مصطفی گراشی اشاره کرد که در حال حاضر جزء باتجربه‌ترین و پرطرفدارترین نوحه‌خوانان منطقه جنوب به‌شمار می‌رود.
گراشی در کتاب «گراشی؛ آوای نوحه بوشهر» نوشته رضا غریبی و مهدی فتوت در خصوص حفظ بودن اشعار و نوحه‌ها و انتخاب آنها به اقتضای جو سینه گفته است: «من از همان اولی که کار نوحه‌خوانی را در زمان جوانی‌ام شروع کردم، به این تشخیص رسیده بودم که نمی‌شود نوحه‌ها را از قبل روی کاغذ نوشت و به درون سینه آورد. اشکال ندارد ما در نظر داشته باشیم اگر امشب شرایط فراهم شد، فلان نوحه را بخوانیم؛ اما اینکه از قبل دیکته کرده باشیم، اصلا چیز درستی نیست. بعضی وقت‌ها شما می‌آیید و با یک جمعیتی مواجه می‌شوید که می‌بینید سینه خیلی شلوغ است و نیاز است به جمع شدن سینه، ولی فشار سینه‌زن نمی‌گذارد بُر سینه‌زنی شکل بگیرد. اینجا حکم می‌کند که شما با توجه به اینکه سینه‌زن نمی‌تواند پا بردارد و سینه بزند، باید یک هماهنگی در خواندن ایجاد کنید و بتوانید غلبه صدا را داشته باشی. در آن لحظات باید نوحه‌هایی صدادار و جاذبه‌دار بخوانیدتا این سینه‌زن‌ها بتوانند جواب بدهند و با جواب دادن، یک تشریک مساعی در سینه‌زنی شود. بنابراین به همین دلیل شرایط بعضی وقت‌ها مناسب نیست. بارها در ذهنم بوده است که امشب فلان نوحه را بخوانم ولی بعد که وارد سینه شده‌ام، دیدم که نمی‌شود چنین کاری کرد. پس نظرم این است که دستان با آمادگی و تسلطی که باید داشته باشند، باید نوحه را هم حفظ بخوانند.
این حفظ خواندن هم نه به‌دلیل زیبایی و دلخواهی است، بلکه به دلیل نوع سینه‌زنی، ذاکر یا نوحه‌خوان باید احساسات را به سینه‌زن و مستمع انتقال دهد و نیاز نباشد که در کاغذهایش دنبال مطلب بعدی بگردد. بنابراین توصیهام به جوان‌ها این است که اصلا دنبال خواندن روی کاغذ نباشند و شرط اول آن باشد که حفظ باشند.»
این نوحه‌خوان باتجربه در ادامه در خصوص نقش مخاطب‌شناسی و زمان‌سنجی در سینه‌زنی نیز می‌افزاید: «یکی از مباحثی که در بحث خوانندگی، مداحی، خطابه‌خوانی یا سخنگویی و سخنوری داریم، فلسفهای به نام «مخاطب‌شناسی» است. این بحث مخاطب‌شناسی فصل‌های متفاوتی دارد. یکی اینکه مطالبی که گفته می‌شود متناسب با حضور آدم‌هایی باشد که در مجلس حضور دارند. دوم «زمان‌سنجی» است. همان‌طور که قبلا گفتم تلاش‌مان این است که از «فضای آخر مراسم سینه» در بحث «واحد» بیشتر بهره ببریم.
اما متناسب با سینه و پاسخی که سینه‌زنان به ما می‌دهند و حرکتی که می‌کنند، بهترین تفهیم آن است که نوحه‌خوان درک کند، مراسم را می‌تواند ادامه دهد یا خیر؟ شما اگر رجوه کنید به مراسم شب عاشورا یا 28 صفر با آن فضا و جمعیت زمان سینه‌زنی چهل دقیقه طول کشیده است. در شب‌های خلوت هم ما از دو واحد استفاده کرده‌ایم، بیشتر از 25 تا 30 دقیقه طول نکشیده است؛ یعنی یک زمانی خیلی معمول. در صورتی که در سالهای زیر 1357 به آن طرف سینه‌هایمان 50 دقیقه گاه زمان می‌برد. الان برای ما وقت و بهره‌برداری از زمان مهم است و معتقدم، حداقل زمان و حداکثر بهره‌برداری.»
گراشی درباره اعتقاد به وحدت و عشق به اهل بیت (ع) در سینه‌زنی بوشهری هم توضیح داده است: «در مورد نحوه و نوع سینه‌زنی ما بوشهری‌ها تعبیرهای بسیاری وجود دارد. ولی آنچه مسلم است اینکه دایره آن نشانه اتحاد ماست و با دست چپ کمر هم را میگیریم تا بگوییم که ما مردم و این شیعیان پشت در پشت هم هستند و اما در مورد دست راست را به سینه زدن باید گفت شما می‌بینید که در عرف معمول بینالملل تا بومی و منطقهای نیز به هر کسی که میخواهیم عرض ارادتی بکنیم، دست راست را به سینه میگیریم. این برداشت ظاهری قضیه است. سپس به سمتی از سینه میکوبیم که قلب وجود دارد. این را هم اگر دقت بکنید دوباره برداشت این است که با این ضربه که به سینه می‌زنیم، هم عرض اردتمان به حسین (ع) را میخواهیم اعلام داریم و هم نام حسین (ع) را روی سینه‌هایمان حک کنیم. به‌هر حال، این نوع اظهار ارادت، اتفاق کم‌نظیری در این شکل عزاداری است. شاید در جاهای دیگر، عزاداری با اشکال گوناگون برپا بشود و مثلا با دو دست به سینه بزنند؛ ولی اینجا بسیار با حساب و کتاب و شکل نادری این زنجیره پرمحتوا به هم متصل است.»
در پایان این گزارش یادآوری می‌شود که سینه‌زنی بوشهری به دلیل ساختار و بعد معرفتی که دارد، امروز نه تنها در استان بوشهر، بلکه در کشور از محبوبیت خاصی برخوردار است؛ چراکه رگ و پی این آیین با عشق به اهل بیت (ع) پیوند خورده است و گویای باورمندی و ارادت اهالی جنوب به ائمه اطهار (ع) است
خوزتوریسم
