نیایشگاه باستانی چُغازَنبیل

در اوايل سال ۱۹۳۵ میلادی نیروهای شركت نفت ايران و انگليس در بازديد هاي هوايي خود متوجه تپه اي عظيم میان دو حصار در نزديكي رودخانه دز شدند و وجود اين تپه را به اطلاع هيئت باستان شناسي فرانسوي كه در شوش مستقر بودند، رساندند. پس از آن يكي از زمين شناسان نيوزلندي اين شركت، به نام براون (Brown) بر بالاي تپه رفته که چندين آجر كتيبه دار توجه او را جلب كرد. پس از اين واقعه توجه باستان‌شناسان فرانسوي به اين محوطه معطوف مي شود. در ۲۱ فوريه ۱۹۳۵ اولين بازديد باستان شناسان از اين محوطه روي داد و دو نفر از اعضاي هيئت باستان شناسي فرانسوي به نام های ون در ميير (R. P. Van der Meer) و لوئيس لوبرتون (Louis Le Breton) براي بازديد به اين محوطه رفته و چندين قطعه آجر نوشته كه به نام پادشاه اونتاش گال یا اونتاش ناپیریشا اشاره كرده بود، به همراه خود به شوش آوردند. به اميد كسب اطلاعات بيشتر، دكتر اون والا (Dr. J. M. Unvala) همراه با چندين كارگر به چغازنبیل رفته، اطراف پشته را بررسی کرده و چندين آجر كتيبه دار ايلامي، يك قطعه از آجرهای كتيبه دار سامي، قطعاتي از يك پنل تزئيني كه نام اونتاش گال را نشان مي دهد، از سطح محوطه جمع مي نمايد

محوطه چغازنبیل در مختصات جغرافیایی 39 S 265895m E, 3544110m N در دشت خوزستان و در فاصله حدود 30 کیلومتری جنوبشرقی شهر شوش است. نام “چغازنبیل” از آن جهت انتخاب شده است که بلندترین و بارزترین بنای موجود در محوطه که زیگورات آن است، قبل از کاوش به صورت یک تپه بزرگ و مانند یک سبد برگشته دیده می‌شد. محوطه چغازنبیل در واقع یک شهر به جا مانده از دوره ایلام و به وسعت صد هکتار است.

ایلام نام تمدن باستانی است که از حدود ۲۹۰۰ پیش از میلاد تا ۶۴۶ پیش از میلاد در پهنه گسترده‌ای از غرب تا جنوب‌ غرب و جنوب ایران کشیده شده است. این تمدن متشکل از شاهک‌ نشینانی در دو نوع زیستگاه کاملا متفاوت یعنی ارتفاعات و دشت های جلگه‌ای زاگرس بوده است که در هر مقطع زمانی یکی از این خوانین یا شاهک‌ نشینان این مناطق به قدرت رسیده‌ اند. اغلب شاهان ایلام به خود لقب “شاه انشان و شوش“ داده‌اند. این دو شهر دو مرکز مهم ایلامیان، یکی در ارتفاعات (انشان) و دیگری در دشت‌ های جلگه‌ ای (شوش) است. باستان‌ شناسان تمدن ایلام را با توجه به وقایع سیاسی به سه دوره ایلام قدیم، ایلام میانه و ایلام جدید تقسیم می‌کنند. چغازنبیل در دوره ایلام میانه تاسیس شده است.

این شهر در زمان حیات به زبان ایلامی “ال- اونتاش“ و به زبان اکدی به “دور اونتاش“ شناخته می‌شده است. این شهر به دستور اونتاش ناپیریشا یکی از پادشاهان مقتدر عیلامی بنا شده ، به همین دلیل آن را ال اونتاش یعنی شهر یا قلعه اونتاش می‌خواندند. اوج رونق ساخت و ساز در شهر دوراونتاش در زمان بيست سال سلطنت اونتاش ناپيرشا یعنی از ۱۳۲۰ الی ۱۳۰۰ پیش از میلاد بوده است، اگرچه پس از مرگ وي از رونق شهر كاسته مي‌شود ولي همچنان ساخت و سازهايي غير سلطنتي و پرستش معابد در آن صورت گرفته است.

شهر اونتاش یک شهر سلطنتی و مذهبی است، از آن جهت سلطنتی که کاخ‌ های به جا مانده از آن مخصوص اشراف ایلامی ساخته شده است و از آن جهت مذهبی که دارای معابد مختلفی برای خدایان مختلف ایلامی است. اونتاش ناپیریشا در ساخت شهر دستور داده که برای هر دو دسته خدایان ایلامی مورد پرستش مردم ساکن در ارتفاعات و مردم ساکن در دشت‌ ها، معابدی برپا شود و معبد اصلی شهر که همان زیگورات شهر است، برای پرستش دو خدای اینشوشینک (مهم‌ترین خدای ساکنین دشت خوزستان) و نپیریشا (مهم‌ترین خدای ساکنین ارتفاعات) ساخته شده است، از اینرو بسیاری از باستان‌ شناسان معتقدند هدف اونتاش ناپیریشا در ساخت این شهر اتحاد بین مردم ساکن ارتفاعات و مردم ساکن دشت‌ بوده است.

شهر از سه حصار تو در تو ساخته شده است که در فاصله بین هر دو حصار، فضاهای تخصصی و ساخت و سازهای مخصوص به خود را دارد. آنچه تا کنون از کاوش‌های باستان‌ شناسی مشخص است، در بخشی از فاصله بین حصار بیرونی و حصار میانی، محله شاهی قرار دارد که کاخ‌ها و ورودی مجلل و معبد مخصوص به خود را دارد. در فاصله حصار میانی تا حصار درونی، محله تمنوس یا محوطه مقدس قرار دارد که معابدی برای خدایان مختلف برپا شده است. در حصار درونی نیز زیگورات به عنوان بلندترین و شاخص ترین بنای شهر ساخته شده است. در صحن زیگورات انواع اجزای معماری با جزئیات فراوان مانند سکوها و طاق‌ ها، آجرفرش‌ و معابد دیگر قرار دارند. سیستم دفع آب از سطح بناها و کل شهر از دیگر جلوه‌های نبوغ معماری و طراحی شهر است.

چغازنبیل در سال ۱۹۷۹ میلادی به عنوان نخستین اثر تاریخی از ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت و معماری منحصر به فرد آن، در کنار زیگورات‌های کشف شده در میان رودان، برای باستان‌شناسان و علاقه‌مندان به تاریخ و میراث فرهنگی جهانی شناخته شده است. خاورشناسان چغازنبیل را قدیمی‌ترین ساختمان مذهبی شناخته شده در ایران می‌دانند.

عکس:مهدی مریزاد/برنا نیوز

منبع:سایت پایگاه میراث جهانی چغازنبیل محوطه تاریخی و موزه هفت تپه