خوزتوریسم

خوزستان؛ نفت و باستان شناسی
یادداشت به مناسبت روز و هفته گردشگری سال۲۰۲۳(۱۴۰۲خ)

فرشید خدادادیان
پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی

در تقویم جهانی، بیست و هفتم سپتامبر(پنجم مهر) بعنوان روز جهانی گردشگری(توریسم) ثبت شده است.دلیل این انتهاب نیز این است که در این روز به سال۱۹۷۰، اساسنامه سازمان جهانی گردشگری (UNWTO)در سازمان ملل به تصویب رسید و پنج سال بعد از آن سازمان جهانی گردشگری کار خود را آغاز کرد.نه(9)سال بعد؛ مجمع عمومی سازمان جهانی گردشگری در سومین جلسه خود که سپتامبر۱۹۷۹ در اسپانیا برگزار شد، تصمیم گرفت از سال۱۹۸۰میلادی، روز۲۷سپتامبر را به‌عنوان روز جهانی گردشگری تعیین و این روز را جشن بگیرند.از آن تاریخ تا به امروز این مناسبت جای خود را در بین فعالان حوزه توریسم در سطح جهان باز کرده و گرامی داشته می شود.
توریسم، وجوه مختلفی دارد و استان خوزستان از آن جهت مقصدی برای گردشگران و همچنین؛ بهشت باستان شناسی ایران شناخته شده است، که علاوه بر آثاری که از دوران پیش از تاریخ و عصر سنگ در خود دارد، قدیمی ترین نمونه های آثار باستانی از دوران تمدن های باستانی"عیلام" و ماد تا هخامنشی و ساسانی را نیز دارا می باشد.استانی که با اکتشاف نفت در ابتدای قرن بیستم میلادی به مهد صنعت نفت نیز تبدیل شد و امروزه نیز بخش مهمی از میراث صنعتی کشور در همین استان، مورد توجه گردشگران صنعتی است.
نکته قابل توجه این است که کشف یکی از مهمترین سایت های باستانی این استان، یعنی معبد چغازنبیل و پس از آن کاوش در دیگر سایت های باستان شناسی در این استان، بی ارتباط با فعالیت ها و خدمات صنعت نفت نبوده است.گزارش های منتشر شده در بولتن های نفتی و همچنین گزارشی که رومن گیرشمن؛ باستان شناس شهیر فرانسوی در گزارش کاوش های خود داده، تایید کننده این ارتباط تاثیرگذار است.
گیرشمن؛ در مقدمه گزارش خود از چغازنبیل، آورده است؛ کشف چغازنبیل، شهر کُهن دوراونتاشDur-untash نوعی ادایِ دِین از طرف دست اندرکاران نفتی به باستان شناسی بود.توضیح اینکه؛ در سال۱۸۹۰میلادی برابر با ۱۲۶۹خورشیدی یک فرد فرانسوی بنام ژاک دمورگان Jaacque-de-Morgan که تحصیلات زمین شناسی داشت، در یک ماموریت علمی در ایران موفق به کشف نفت گردید.حاصل این کشف، تشکیل شرکتی قدرتمند برای بهره برداری از نفت ایران بود.تقریبا نیم قرن بعد، یکی از زمین شناسان این شرکت آجر کتیبه داری را که از چغازنبیل یافته بود برای سرپرست هیئت باستان شناسی فرانسوی مستقر در شوش برد و به این ترتیب این دِین ادا شد.(گیرشمن: 19۶4/ص۹)
چغازنبیل، یکی از مهمترین محوطه های باستانی کشف شده در جنوب غرب ایران و به کمک فعالیت های اکتشافی نفت در این منطقه است.در بولتن"نفت خیز"شماره20 از سال چهارم دوره انتشار این بولتن نیز به نقل از دکتر گیرشمن می خوانیم؛ داستان تاریخی کشف آثار باستانی چعازنبیل در سال۱۹۶۱ به وسیله دکتر گیرشمن رئیس هیئت باستان شناسی فرانسوی مقیم ایران به رشته تحریر درآمده است.این ساختمان عظیم بوسیله پادشاه عیلام اونتاش گال در سال۱۲۵۰ق م بنا شد و به دور اونتاش مشهور گردید.مهاجمین آشوری در سال۶۴۰ق م که کشور عیلام را سرنگون کردند این بنا را نیز منهدم ساختند.زمین شناسی که در تجسس نفت در اطراف شوش کار می کرد، آحری منقوش به نوشته هایی از دورن تپه کوچکی از خاک بدست آورد و به ملاقات باستان شناس فرانسوی که در حوالی شوش چادر زده بودند می رود.در این آجر با خطوطی که برای باستان شناسان آشنا بود داستانی از بنای مقدس که بوسیله شاه اونتاش گال ساخته شده بود ذکر گردیده بود.از طرف دیگر، بنا به روایت مشکوک، یک گروه زلزله نگار پس از انفجار آزمایشی در آن تپه بخصوص، قطعات جواهری بدست آوردند که این نیز داستان دیگر از کشف این تمدن بود.(نفت خیز/134۵/ص10)
همزمان با توسعه فعالیت های نفتی در خوزستان، کاوش های باستان شناسی نیز ادامه پیدا می کند و در همین زمینه است که خدمات و انجام هزینه هایی از صنعت نفت در زمینه کمک به کاوش های باستان شناسی نیز به ثبت رسیده است.
بعنوان نمونه می توان به ادامه گزارش دکتر گیرشمن در کتاب چغازنبیل اشاره کرد که ضمن معرفی همکاران خود، از مدیران نفتی نیز بابت حمایت هایشان تشکر کرده است؛...مجمع کوچک ما که اعضای آن در طول سال های متعدد در خانه کوچک هیئت گرد هم جمع می شدند نوسانات بسیاری را به خود دیده است.معمارانی چون هنیHaeny و ژاکهJacquet اولین کسانی بودند که مرا در سفر چغازنبیل همراهی کردند.پشت سر آنها ویکاریVicari سیبولSiebold سکستوسSixtus ویفری هدWeapherhead و اوبرسونAuberson آمدند.هریک از آنها قصد داشتند خودشان را به هر نحو ممکن با زندگی سخت و خالی از سکنه بیابان بی آب و علف منطبق سازند....بخصوص از ر.پ.استوR.P.Steve کتیبه شناس هیئت تشکر می کنم که مدت ده(10)سال تمام با وفاترین عضو هیئت بود.اگر بتوانیم تصور کنیم که این کتیبه شناس به تنهایی بیش از شش هزار آجر نوشته شده و دیگر متون ایلامی و آکدی را که ره آورد یک سال کار بود، خواند و طبقه بندی کرد، به عظمت کار او پی خواهیم برد.علاوه بر این همکارانم از همسرم قدردانی می کنم که در طول چنین اقامت طولانی و مقابله با این همه مشکلات مجمع کوچک ما را دلچسب و راحت و آسان می ساخت.ضمن اینکه طراحی بر روی هزارها برگیزه(فیش) و مرمت تمام اشیای بدست آمده را او به دست خود انجام می داد...اجازه می خواهم که در اینجا یادآور کمکی باشم که به صورت سخاوتمندانه ای از سوی مدیران کنسرسیوم نفت ایران آقایان شولتنScholten برلنBerlin جان جوشمJeanJochem و همچنین از کمپانی های نفتی فرانسوی و آقای رولان دومتزRoland-de-Mets نماینده آنها در تهران به هیئت داده شد.همچنین باید به طور ویژه تشکر کنم از احمد مهرشا(چاه کن) احمد اعتمادی (بنا)و قاسم میمه ای(نجار) که هر سه اهل کاشان بودند و بیش از سی سال در هیئت ما عضویت داشتند و هر سه نیز موفق به دریافت مدال کار نقره ی مطلا از دولت فرانسه شدند.(گیرشمن:چغازنیبل،۱۹۶۴/ترجمه اصغر کریمی(1373) صفحات ۱۴و۱۵)
خدمات صنعت نفت به کاوش های باستان شناسی محدود به اکتشافات چغازنبیل نماند.در مسجد سلیمان، مرکز فعالیت های نفتی نیز دکتر گیرشمن و همکارانش با هزینه و کمک صنعت نفت و تامین ماشین آلات و تجهیزات به کاوش در تپه های باستانی سرمسجد و بردنشانده پرداختند.رومن گیرشمن در گزارش خود از مسجدسلیمان و در توصیف این تپه های باستانی در بولتن نفت نوشت؛...تاریخچه این منطقه بسیار جالب است.آشوربانی پال پس از گذشتن از رودخانه ایداید(دز کنونی)به سرزمین هیدالو که به روایتی در ایالت شوشتر کنونی واقع شده رسیدند.آشوربانی پال فرمانده آشوریان به این نیز اکتفا ننمود و پیشروی خود را از طرف مشرق ادامه داد و به دامنه سلسه جبال بختیاری که مرز غربی حکومت پارسوماش بود رسید.سیروس اول، پسر هخامنش فرمانروای این حکومت که در نسخه خطی آشوری کوروش نامبرده شده است، به منظور پیمان وفاداری نسبت به قوای فاتح موافقت نمود که فرزند ارشدش را به رسم گروگان به آشوریها تسلیم کند.این واقعه که اولین تماس مستقیم ایرانی ها و آشوری ها بود، ما را به حقایق قابل توجهی در مورد پهناوری سرزمین"پارسوماش" و از جمله منطقه ای را که مسجد سلیمان کنونی، اولین مرکز تولید نفت در خاورمیانه در آن واقع شده است، آشنا می کند.در این شهر آثار و بقایای زمین مسطح و بلندی که با دست بشر ساخته شده در کنار کوه پایه ها وجود دارد و پژوهندگان نفتی بر این عقیده هستند که بعلت وجود گاز نفت در این نقطه، آتش جاودانه فروزان بود و آن را آتشکده می خواندند و در اثر حفاری و گمانه زنی در این محل، ایوان سه گانه ای مشاهده گردید و به این نتیجه رسیدیم که این مکان روزی محل سکونت اشراف آن دوران بوده است.در پانزده میلی شمال غربی مسجد سلیمان و در دو(2)میلی ساحل چپ کارون، آثار دیگری به نام "بَردنشانده" وجود دارد که از نظر معماری و ساختمان مشابه با آثار سرمسجد(آتشکده)می باشد، با این تفاوت که آثار موجود در بردنشانده بیشتر بوده و خرابه های دهکده هایی در اطراف آن مشاهده گردیده اشت.(نفت خیز/سال نهم شماره17/پنجشنبه9اردیبهشت13۵0 صفحه7)
موضوع کمک های صنعت نفت به کاوش های باستان شناسی تنها محدود به مناطق نفت خیز خوزستان نبود.در جزیره خارک، که برای ساخت مهمترین پایانه صادراتی نفت انتخاب و تاسیسات نفتی در آنجا تاسیس شده بود نیز صنعت نفت به اقدام در زمینه حفظ و نگهداری میراث باستانی و تاریخی اقدام نمود.
در بولتن؛ "نامه صنعت نفت"و در یکی از شماره های سال1343 بولتن در این زمینه می خوانیم؛ جزیره خارک که بیش از ده(10)میل مربع مساحت ندارد، از دیرزمانی قبل، اهمیت فراوان داشته و آثار تاریخی بسیاری را در خود جای داده است.آثار تاریخی خارک از هزار سال قبل از میلاد شروع می شود و شامل مقابر دولمن از انسان های ماقبل تاریخ و معبد نپتون از یونانیان و مقابر پالمیرایی که یک زمان بازرگانی بین شرق و غرب را اداره می کردند و آتشکده زرتشتی و کلیسای نسطوری زمان ساسانیان و همچنین آثار دوره اسلامی از قبیل مزار میر محمد می باشد.شرکت ملی نفت ایران پس از مذاکره با وزارت فرهنگ حفظ این آثار باستانی را برعهده گرفت و شرکت های عامل اخیرا مبلغ ۴۶۰۰۰دلار برای این منظور واگذار کرده اند.به این ترتیب، با وجود پیشرفت و توسعه تاسیسات جدید صنعتی در خارک، آثار باستانی آن از میان نخواهد رفت و اهمیتی را که این جزیره در دوران های گذشته داشته است نشان خواهد داد.(نامه صنعت نفت دوره دوم شماره اول خرداد۱۳۴۳ صفحه۱۲)
میراث باستانی در استان خوزستان و در جوار میراث صنعتی نفت، در این بخش از سرزمین ایران، ارتباطی ملموس و کهن با یکدیگر دارند.اگر روزی"هرودوت"از وجود و بهره برداری از چشمه های قیر اطراف شوش خبر داد و روزی دیگر؛ "دمورگان" و "هرتسفلد" از وجود رگه های قیر و نفت در جنوب غرب ایران خبر دادند، مهندسان زمین شناس کمپانی نفت نیز به کشف راز سر به مُهر و مدفون در تَل عظیمی از خاک در چغازنبیل کمک کردند و پس از آن نیز بخشی از درآمدهای شرکت ملی نفت ایران، صرف توسعه فعالیت های باستان شناسی در سرزمین نفت، خوزستان گردید.خوزستان، سرزمین نفت، باستانشناسی و یکی از قطب های گردشگری ایران است.به امید روزی که این استان و ساکنانش از مزایای اقتصادی میراث باستانی و میراث صنعتی موجود در سرزمین شان بهره مند شوند.