خوزتوریسم
زمین لرزید و «بهبهان» پدید آمد
زمین لرزید و «بهبهان» پدید آمد
زلزلۀ ۱۰۸۵ میلادی ارجان، ویرانی و مهاجرتزمین لرزید و «بهبهان» پدید آمدمردم زلزله‌زده گردهم آمدند و برای چندگاهی آنجا زیستند و در محلی که بهتر از «بهان» بود شهری بنا کردن
قدمت شهر قدیمی بهبهان (ارجان) برپایۀ در کشفیات باستان‌شناختی سال ١٣٦١ به هزارۀ دوم پیش از میلاد برمی‌گردد. گور مکشوفه، «کتین هوتران» فرزند پادشاه ایلامی که در هزارۀ دوم قبل از میلاد سلطنت می‌کرد، همراه با جام ارجان و حلقۀ قدرت آن، شوکت و عظمت فرهنگی و هنری ارجان را به نمایش گذاشت. این گور متعلق به دوران عیلام جدید است و در پاییز ۱۳۶۱ در حین بررسی‌ها برای ساخت سد مارون کشف شد. البته کشف بقایای گلی جدید در همایون‌تپه نشان داد که قدمت محوطۀ تاریخی ارجان به ۶۵۰۰ سال قبل بازمی‌گردد.
شهرستان ایلامی ارجان در ۱۰ کیلومتری شمال شهر بهبهان در استان خوزستان قرار دارد. محوطۀ تاریخی ارجان در دوران باستان شهری پر رونق و تا اوایل دورۀ اسلامی زنده بوده است. براساس شواهد تاریخی شهری بسیار آباد بوده که گسترۀ وسیعی را در برمی‌گرفته که تا دامنه کوه‌های جنوبی زاگرس امتداد داشته است. این شهر دستخوش تغییرات زیادی شد. ارجان در سال ۱۰۸۵ میلادی بر اثر زلزله ویران شد. کسانی که از زلزله جان سالم به در بردند به جنوب منطقه مهاجرت کردند و شهر بهبهان امروزی را تأسیس کردند. بنابراین، می‌توان گفت دلیل ایجاد شهر کنونی بهبهان «زلزله» بوده است.
شهر قدیمی بهبهان در دورۀ هخامنشی به‌واسطۀ قرارگیری بر سر یکی از مهمترین راههای ارتباطی آن زمان یعنی «راه شاهی» که از لودیه در کنار دریای مدیترانه شروع می‌شده است و شوش را از طریق ارجان به پاسارگاد متصل می‌کرده، از رونق و اهمیت قابل توجهی برخوردار بوده است.
استرابو دربارۀ ارجان زمان هخامنشی می‌نویسد: «در این شهر مردمی زندگی می‌کردند که به آنها اوکسی می‌گفتند و به‌قولی‌دیگر، در دورۀ هخامنشی ارجان جزء سرزمین کی‌ها بوده است.»
محوطۀ باستانی ارجان در کنار رودخانۀ مارون در ١٢ کیلومتری شمال‌شرقی شهرستان بهبهان قرار دارد. زوال ارجان در دورۀ آل بویه آغاز شد. زمین‌لرزۀ سال ۱۰۵۲ میلادی ارجان را ویران کرد
اسکندر مقدونی به هنگام تهاجم به تخت‌جمشید ضمن تصرف منطقۀ ارجان در گذرگاه تنگۀ تکاب پس از نبردی سخت با سردار معروف منطقۀ آریوبرزن و تحمل تلفات زیاد از این معبر عبور کرده و خود را به تخت جمشید رسانده است. تنگ‌تکاب راهی کوهستانی است که در مسیر جادۀ باستانی میان‌رودان واقع بوده تردد به شهر باستانی استخر را ممکن می‌کرد و با گذر از آن جادۀ باستانی خوزستان به فارس متصل می‌شد. طول تنگه حدود پنج کیلومتر است و رودخانۀ مارون از میان آن می‌گذرد. کسی که با تعدادی کمی سرباز مدت‌ها جلوی ارتش بزرگ اسکندر مقدونی ایستادگی کرد. نبرد سپاه ایران به فرماندهی آریوبرزن و سپاه اسکندر مقدونی در این تنگه اتفاق افتاده است. این منطقه را آریوبرزن با ۲۵ هزار سرباز اشغال کرد و به دستور او در این تنگه، دیواری ساخته شد. در زمستان ۳۳۰ قبل از میلاد ، آریوبرزن آخرین موضع نیروهای ایرانی را در برابر نیروهای اسکندر رهبری کرد و با موفقیت ارتش مقدونی را به‌مدت ۳۰ روز در بیرون از کوه‌های زاگرس متوقف کردند. زمانی‌که مقدونی‌ها به محل مورد نظر آریو رسیدند، سربازان ایرانی سنگ‌های بزرگی را از بالای کوه به داخل تنگ‌تکاب هل دادند. علاوه‌بر‌آن، سربازهای ایرانی این گذرگاه را از هر طرف تیر‌باران و سنگ‌باران کردند و تعداد بسیاری از سربازهای اسکندر کشته شدند. این حمله باعث شکست اسکندر در آن روز و دستور عقب‌نشینی به نیروهایش شد. پس از این شکست، اسکندر سپاهیان آریوبرزن را محاصره کرد و او را در نبردی دیگر در این منطقه به شهادت رساند. آثار یک دخمه و مقبرۀ هخامنشی در روستای «حسین‌آباد کوپن» در نزدیکی این تنگه قرار دارد که احتمال می‌رود آرامگاه آریوبرزن است.
مردمی که از زمین‌لرزه در منطقه‌ای که پیش از آن محل نیایششان بود و بهان نامیده می‌شد، در آنجا گردهم آمدند و برای چندگاهی آنجا زیستند و در محلی که بهتر از «بهان» بود شهری را بنا کردند که «بهبهان» نامیده شد.
تنگ‌تکاب دو ورودی دارد. در ورودی شرقی آن سد مارون ساخته شده است و گذر از تنگه اکنون از ورودی غربی ممکن است. در سمت شمال تنگه، ارتفاعات کوه بدیل و در سمت جنوب آن، ارتفاعات کوه خاویز واقع شده‌اند. در دورۀ ساسانی که ارجان یکی از ایالات پنج‌گانۀ فارس محسوب می‌شد از یک طرف بلاد شاپور و از طرف دیگر منطقۀ شوش را از طریق دربند پارس به تخت‌جمشید وصل می‌کرد.
محوطۀ باستانی ارجان در کنار رودخانۀ مارون در ١٢ کیلومتری شمال‌شرقی شهرستان بهبهان قرار دارد. زوال ارجان در دورۀ آل بویه (۹۳۴-۱۰۶۲م) آغاز شد. زمین‌لرزۀ ۱۰۵۲ ارجان را ویران کرد. در سال ۱۰۵۲ پسران آل بویه ابوکالیجار برای تصاحب شهر ارجان با یکدیگر جنگیدند و بین سال‌های ۱۰۵۳ تا ۱۰۵۷ ارجان چندین‌بار دست‌به‌دست شد. گفته می‌شود که تعداد ساکنان مرد در سال ۱۰۵۲ میلادی بیست‌هزار نفر بوده است. در سال ۱۰۸۵، ارجان دوباره در اثر زلزله ویران شد و هرگز بهبود نیافت.
به گفتۀ ابن‌اثیر، به سال ۴۴۴ ق (۱۰۵۲م) خوزستان – ارجان و ایذج (ایذه) دچار زلزلۀ بسیار شدیدی شد. بزرگای این زلزله ۶.۵-۷.۰ برآورد شده است. در این زلزله افراد زیادی زیر آوار رفتند و ابنیۀ بسیاری تخریب و نابود شد. زلزله به‌قدری شدید بود که کوه شمالی ارجان به نام خاویز، ترک خورد و از آن ساخت‌هایی با پله‌هایی از جنس گچ بیرون آمد. احتمالاً این زلزله از دلایل نابودی بسیاری از زیرساخت‌های آبیاری و کشاورزی شهر ارجان بوده‌است. پس از این زلزله، زمین‌لرزۀ دیگری در سال ۴۷۸ ق (۱۰۸۵م.) مجدداً ارجان و حومۀ آن را لرزاند. بزرگای این رخداد ۵.۵-۶.۰ برآورد شده است. ابن‌اثیر دراین‌باره گفته است: «بسیاری از دام‌ها و انسان‌ها به زیر آوار رفتند» و گمان می‌برند که اولین صدمات جدی به پل‌های دوگانۀ ارجان بر روی رودخانۀ تاب (مارون کنونی) متعلق به همین دوره است. سال‌ها بعد این دو پل کامل ویران شده است. در منابع نوینی که به بررسی زلزله‌های تاریخی پرداخته است، این زلزله تأیید شد. بهاینترتیب، این دو زلزله شهر ارجان را ویران و ساخت‌های زیربنایی آن را از بین برده و از جمعیت و اهمیت تجاری ارجان تا حدی کاسته است. مردمی که از زمین‌لرزه در منطقه‌ای که پیش از آن محل نیایششان بود و بهان نامیده می‌شد، در آنجا گردهم آمدند و برای چندگاهی آنجا زیستند و در محلی که بهتر از «بهان» بود شهری را بنا کردند که «بهبهان» نامیده شد. در همین زمان و پس از تقسیمات جدید کشوری بهبهان از استان فارس جدا شد و به استان خوزستان پیوست.
با تخریب شهر ارجان، نام استان «ارجان» نیز ناپدید شد. دربارۀ وجه تسمیۀ شهر بهبهان آورده‌اند که مردمان شهر قدیمی ارجان پس از ویرانی ارجان در سیاه‌چادرهایی بنام بهان می‌زیسته‌اند که پس از سکونت در محل فعلی شهر بهبهان و ساخت خانه‌های گلی آن را بهتر از بهان و یا بهبهان نامیدند. اولین‌باری که نام بهبهان در متون تاریخی به‌طور مستقل آمده، سال ۷۵۰ق (۱۳۴۹م ) است.
مهدی زارع
زلزله‌شناس و رئیس شاخه زمین‌شناسی فرهنگستان علوم
