خوزتوریسم

؛؛نفت و نقاشان نوگرا؛؛
پژوهشی در تاثیرگذاری صنعت نفت برهنر مدرن

"نفت"تنها یک صنعت مکانیکی و بی روح و خشن عملیاتی نبود!حوزه های مختلف زیست بشری از دوران باستان تا روزگار مدرن از آن متاثر بوده اند و با اکتشاف صنعتی آن در ایران نیز، جلوه های مختلف زیست ایران و ایرانی، آگاه و ناخودآگاه و خواسته و ناخواسته متاثر از آن و به تعبیری؛ "نفتی"شد.
اگر اقتصاد و تغییر شیوه ی تولید، نخستین جلوه و رخ نمون تاثیرگذاری این صنعت بود، به تدریج و البته با تسریع، حوزه های دیگر نیز از آن متاثر گردید.از سیاست در دو بخش حکمرانی و حکومت گری داخلی و روابط بین الملل و اقتصاد سیاسی گرفته تا حوزه های اجتماعی، فرهنگی، بهداشت و درمان، ورزش و فرهنگ و هنر، "نفت" و مدرنیزاسیون و "تکنوکراسی نفتی" تاثیرات خود را به نمایش گذاشت.این تاثیر گذاری در سراسر تاریخ یکصد و چند ده ساله ی نفتی شدن ایران از چاه"نمره یک" مسجد سلیمان تا به امروز ادامه دارد.از محلی که دوست و همشهری خوب من؛"محمد صمدی راد"، پژوهشگر تاریخ هنر و مولف کتاب"نفت و نقاشان نوگرا" مجهولات دوران کودکی و نوجوانی خود را از آن محل را در تالیفش جستجو می کند:
؛؛همه ی سال های کودکی و نوجوانی من در کنار دکلی که"رینولدز"علم کرده بود، سپری شد.همان چاه شماره یک که چهره ی جهان را دگرگون کرد.ما بچه های محله ی نمره یک در سراشیبی دره ی مجاور این دکل پیر، پاپتی(=پا برهنه) روی لوله های قطور نفت می دویدیم، بازی می کردیم و از داستانش هیچ نمی دانستیم؛؛(ص12کتاب)
محمد صمدی راد، متولد1353، کارشناس ارشد پژوهش هنر از دانشگاه چمراه اهواز-دانشکده هنر شوشتر است و این موضوع را نخست در قالب پایان نامه دوره ی کارشناسی ارشد خود با راهنمایی دکتر احد روان جو، استادش در همان دانشکده، مورد پژوهش و بررسی قرار داد و چنانچه خود در پیش گفتار کتاب آورده است: ؛؛در مرحله تبدیل آن به کتاب مطالب و تصاویر تکمیلی دیگیری به آن افزوده گردید؛؛(ص15)
کتاب؛"نفت و نقاشان نوگرا" در سال1400توسط انتشارات ترجستان(تهران)در قطع وزیری و در 254صفحه به بازار نشر ارائه گردیده و البته از جستجوی عنوان پژوهش در پایگاه الکترونیک سیویلیکاCIVILICA مشخص می شود که در سال1397 مولف و استاد راهنمایش (دکتر روان جو) بصورت مشترک مقاله ای با عنوان؛ "بررسی تاثیر پیدایش نفت بر نقاشان نوگرای ایرانی(حدفاصل سالهای1319تا1359)" در شماره یکم از دوره ی سوم مجله ی"مبانی نطری هنرهای تجسمی" ارائه نموده اند که آن مقاله هم در نوع خود جالب و خواندنی است.
صمدی راد، در مقدمه به پیشینه ی تحقیق و کتابشناسی موضوع پرداخته و محتوای اصلی کتاب در سه فصل با عناوین به ترتیب؛ "شهرهای نفتی" ، "هنرهای تجسمی در شهرهای نفتی" و "تحلیل یافته های پژوهش" ارائه شده است.این ترتیب ارائه و مطالعه ی کتاب، نشان دهنده ی این است که از منظر روش شناسی پژوهشی، مولف "روش قیاسی" و از کل به جزء را برای انجام پژوهش خود برگزیده که با توجه به ذیل بوده نقاشی مدرن در نقاشی و خود نقاشی در هنرهای تجسمی، اتفاقا انتخاب درست و کاربردی بوده است.
در فصل اول؛ با نگاهی کوتاه به تاریخ نفت، ساختار اجتماعی شهرهای نفتی و معماری در این شهرها مورد بررسی قرار گرفته و "جیمز مالیسن ویلسن" معمار سرشناس و سازنده ی بافت مدرن در شرکت-شهرهای مسجد سلیمان و آبادان به اجمال معرفی شده است.همچنین در همین فصل، رسانه های ارتباط اجتماعی در نفت، شامل؛ مطبوعات و بولتن های نفتی، رادیو نفت ملی و همچنین تلویزیون آبادان معرفی شده اند.
در فصل دوم، مولف دوره های زمانی شکل گیری و رشد هنرهای تجسمی در دوران معاصر ایران را از سال1298 تا 1359خورشیدی به چهار دوره تقسیم بندی و تعریف کوتاه نموده، اما در تبیین وضعیت هنرهای تجسمی در شهرهای نفتی، بر اساس منابع و بولتن های در دسترس و افراد شاخص در این حوزه، هنرهای تجسمی را در بخش های عکاسی، نقاشی، مجسمه سازی، گرافیک و فیلم سازی مورد بررسی قرار داده و همچنین به استفاده از طراحی و نقاشی در بولتن های نفتی و همچنین اخبار برگزاری نمایشگاه های هنرهای تجسمی مختلف و از جمله نقاشی بر اساس اخبار منتشر شده در همان بولتن ها می پردازد.
هوشنگ پزشک نیا، ایران درودی، شکرالله منظور، غلام عباس عکاسی، ابراهیم و کاوه گلستان، شیرین جاوید، ویدا مقبلی، ژرژ یونانی، اینچ مورات، واروژ میناسیان و سمبات درکیورقیان، برخی از هنرمندانی هستند که آثار و کارهایشان در تالیف مذکور توصیف و معرفی شده اند.همچنین اطلاعات جالب و منحصر به فرد و جدیدی ارائه می شود در خصوص "جهانگیر احمدپور" عکاس شرکت نفت در مسجد سلیمان که پژوهشگر به لطف مراجعه و موافقت عکاس و آرشیویست دیگری به نام حسن نصیر قاضی، از وجود و حضور این عکاس قدیمی در مسجد سلیمان و مناطق نفت خیز مطلع و وی را به مخاطبان معرفی نموده است.(ص121)
فصل سوم و پایانی کتاب به تحلیل یافته های پژوهش اختصاص دارد و در آن به مستنداتی از حمایت شرکت نفت از هنرمندان، درآمدهای نفتی و تاثیر آن بر هنرهای تجسمی و حضور نخبگان فرهنگی در مناطق نفت خیز  جنوب اشاره شده است.
پژوهش انجام شده توسط محمد صمدی راد همانگونه که خود در پیشگفتار کتابش اشاره نموده؛ بخش اندکی از رخ دادهای هنری سال های مورد بررسی را پیش روی ما می گذارد(ص15) اما همین دریچه ی محدود و کوچک از این رو ارزشمند و خواندنی و مهم است که بیانگر حضور پر رنگ نقاشان نوگرای ایران، طی دهه های1320تا1350خورشیدی در شرکت-شهرهای نفتی ایران و خصوصا مسجد سلیمان و آبادان است.بوجود آمدن طبقه متوسط شهری در مقیاس این شهرهای نفتی که مخاطب مناسبی برای محصولات فرهنگی بوده اند و همچنین رویکرد مثبت و سازنده ی متولیان وقت شرکت نفت در مقطع زمانی مورد پژوهش، باعث گردید تا نمایشگاه های فرهنگی هنری برگزار شده در این شرکت-شهرها همپای پایتخت، بازخورد داخلی و خارجی قابل توجهی داشته باشند.
هرکدام از افرادی که صمدی راد در اثر خود به معرفی آنان پرداخته و البته نقاشان دیگری همچون "وینچنزو بیانکینی"که بدان ها اشاره نشده، دارای ظرفیت انجام پژوهش های مستقل بوده و پژوهشگران و به ویژه دانشجویان ارجمند مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری رشته های مرتبط می توانند بصورت موردی و جزئی تر به معرفی آنان بپردازند.بخصوص اینکه بر خلاف زمانی که مولف مشغول تحقیق در مورد تز کارشناسی ارشد خود بوده(احتمالا سال های 1395تا 1397) منابع و بولتن ها و نشریات و همچنین کتاب ها و منابع مرتبطی که مولف در چندجا به نبود آنها در خوزستان و انتقال شان به محمود آباد و تهران اشاره نموده، در قالب مستندنگاری طرح موزه نفت مسجدسلیمان از آرشیوBPدر لندن و تهران و اهواز و آرشیوهای دیگر به نخستین شهر نفتی ایران بازگردانیده شده و هم اکنون در کتابخانه و آرشیو اسناد موزه نفت مسجدسلیمان در"بی بی یان"موجود و با هماهنگی روابط عمومی شرکت نفت و گاز مسجدسلیمان و مسئول موزه نفت مسجدسلیمان در اختیار علاقه مندان، دانشجویان و پژوهشگران هستند.در کنار این کتاب ها و بولتن ها، اسناد تاریخی و اشیای مهمی از میراث صنعتی مسجد سلیمان و ایران نیز که گاه سوژه و چشم انداز نقاشان و هنرمندان بوده، در نخستین شهر نفتی ایران و خاورمیانه در دسترس علاقه مندان است.
در یخش پی نوشت های فصل سوم کتاب، با اشاره به ظرفیت موزه ای مسجد سلیمان، آمده است که دکتر مهران دشتی، مولف کتاب؛"مسجد سلیمان، نخستین خاستگاه مسکن غربی در ایران" که سال1395 اثرشان منتشر گردیده، پیشنهاد دهنده توجه به ظرفیت موزه ای مسجد سلیمان بوده اند(ص247)در این خصوص البته شایان ذکر است، براساس مستندات موجود، نخستین پیشنهاد دهنده ی ایجاد پارک موزه نفت در مسجد سلیمان با مشخص نمودن پنج نقطه و سایت"میراث صنعتی" پراکنده در سطح شهر مسجدسلیمان، مهندس اسماعیل فرهادیان، از فرزندان دلسوز و دغدغه مند مسجد سلیمان و مهندسان شاخص نفتی در اوایل دهه ی 1380 خورشیدی و بیش از یک دهه قبل از انتشار کتاب آقای دشتی بوده اند.
همچنین در بخش پیشینه ی تحقیق و کتاب شناسی موضوع نیز چندین اثر ارزشمند دیگر وجود دارد که در صورت مراجعه بدان ها، ضمن اشراف بیشتر به موضوع، اطلاعات و مطالب بیشتری در اختیار خواهد بود.از جمله کتاب ارزشمند؛ "نفت شهرهای ایرانی" تالیف دکتر نورالدین امیری که اتفاقا این اثر هم پایان نامه دکتری این دوست ارجمند بوده و سال1394 منتشر گردیده،کتاب ها و مقالات دکتر سیروس باور، چهره ی شاخص معماری و از مفاخر خوزستان در زمینه ی تمدن نفت،دوره کتاب های زنده یاد عباس طرفی، استاد منوچهر یاوری و دیگر مولفین و نویسندگان مسجد سلیمانی و خوزستانی که در این زمینه نوشته اند و از جمله و خصوصا کتاب ارزشمند؛"تاریخ مسجدسلیمان" تالیف دانش عباسی شهنی که پس از گذشت دو دهه، همچنان رفرنسی ارزشمند برای شناخت تاریخ نفت و مسجد سلیمان است و از جمله، مستندات و پلان پیشنهادی مهندس اسماعیل فرهادیان برای ایجاد موزه نفت مسجد سلیمان در بخش ضمائم چاپ دوم همان کتاب آمده است.
محمد صمدی راد با پژوهش در زمینه ی تاثیر فضای صنعتی ناشی از فعالیت نفت در خوزستان و بر هنرمندان نقاش نوگرا در کشور، پنجره ای گشوده به یکی دیگر از ابعاد تاثیرگذاری و تعامل صنعت و هنر و اثرش از این منظر ارزشمند، خواندنی و قابل تامل است.به خصوص اینکه نگاه آکادمیک و دانشگاهی او در پژوهش هنر، اعتبار این نخستین اثر در زمینه ی بررسی ابعاد هنری در صنعت نفت را ارزشی دوچندان می بخشد.
چاپ اول کتاب نفت و نقاشان نوگرا، تالیف دوست گرانقدر و فرهیخته ام؛ محمد صمدی راد را انتشارات ترجستان تهران در سال1400 به بازار نشر ارائه و طراحی روی جلد آن را سیاوش برادران انجام داده است.
امیدوارم زحمت محمد صمدی راد، طلیعه ای باشد بر انجام و انتشار پژوهش های بیشتر در بررسی تاثیرات فرهنگی هنری صنعت نفت در تاریخ بلند خود.

فرشید خدادادیان
پژوهشگر تاریخ نفت و میراث صنعتی