خوزتوریسم
چه کسی کلیددار «عمارت صمیمی» رامهرمز می‌شود؟
چه کسی کلیددار «عمارت صمیمی» رامهرمز می‌شود؟
مجتبی گهستونی، فعال حوزه میراث‌فرهنگی خوزستان، عضو شورای هماهنگی میراث فرهنگی صنایع دستی گردشگری
در روزهای گذشته گفتارهایی درباره سرنوشت «عمارت صمیمی» یا «باغ امیر سپهدار» که پیش‌تر به عنوان مقر حکومتی و مجموعه حاکم نشین شهر رامهرمز شناخته می‌شد، نقل محافل بود. صحبت‌هایی با این مضمون که خاندان صمیمی برای بازپس‌گیری این باغ تلاش‌هایی دارند، و اداره کل میراث فرهنگی توافق‌هایی برای حفاظت از باغ صمیمی انجام داده. عمارت صمیمی مالک خصوصی داشته اما بدون رضایت مالک توسط شهرداری مصادره می شود. این مجموعه از پانزده سال پیش به اداره میراث فرهنگی صنایع دستی گردشگری رامهرمز واگذار شده. اما جدا از اهمیت این بنای تاریخی که مرمت، حفاظت و بهره‌برداری از آن ضرورت دارد، توجه به باغ پرشکوه این عمارت که در طی سالیان اخیر آسیب‌های جدی دیده از اهمیت فراوانی برخوردار است.
پایتختی که باغشهر بود
رامهرمز شهری با اهمیت تاریخی و دیرینگی بسیار است و یافتههای باستانشناسی که قدمت آن را به هزاره‌های پیش از این نسبت میدهد موید آن است. در کتب تاریخی و سفرنامهها نیز بارها از آن در دورههایی از تاریخ به عنوان پایتخت یاد شده است. رامهرمز به دلیل دارا بودن باغ‌های وسیع و تنوع در کشت انواع درختان میوه شهرت داشته است. باغ‌هایی که تا گذشته نه چندان دور نیز وجود داشته و به این شهر وجهه ویژهای می‌بخشیدند، و نقش به‌سزایی در رونق اقتصادی و تعدیل دمای شهر داشته‌اند. در این باغ‌ها درختان مرکبات مانند لیمو شیرین یا بکرویی، لیمو ترش، پرتقال، نارنگی، نارنج و ترنج و همچنین انگور، هلو یا شارا، آلوچه یاقوتی یا قزمی، انارزرد، آلو، سیب ترش و شیرین، توت سیاه و سفید، خرما و دیری، قصبک، رملیک، گلابی، درخت به، کُنار، زردآلو و گردو کشت می‌شده است. موقعیت خاص جغرافیایی این شهر و برخورداری از وضعیت مساعد خاک و آب مناسب و دمای مطلوب، رامهرمز را مستعد کشت باغات وسیع کرده است.
باغ‌ها غیب می شوند
شوربختانه به دلایل گوناگون از جمله عوامل انسانی و بحران‌هایی مانند جنگ، در کنار عوامل طبیعی و زیست محیطی مانند اثرات مخرب مواد شیمیایی مورد استفاده در جریان جنگ ایران و عراق بر درختان و پوشش گیاهی منطقه، استفاده از چوب درختان به عنوان منبع انرژی در دوران جنگ، تغییر کاربری باغات و نخلستان‌ها به زمین‌های زراعی به دلیل عدم بازدهی اقتصادی برای کسب درآمد بیشتر، و اثرات مخرب گرمایش منطقه‌ای و جهانی؛ رامهرمز به شهری تبدیل شده که اندک باغ‌های باقی مانده از آن نیز در معرض نابودی و خطرات بسیاری هستند.
چرا عمارت صمیمی اهمیت دارد؟
«عمارت صمیمی» یا «باغ امیر سپهدار» که در گذشته به عنوان مقر حکومتی و مجموعه حاکم‌نشین شهر رامهرمز شناخته می‌شده، در محله قدیمی «کیمه» واقع شده و به شماره ۹۹۵۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. ساخت این بنا عمدتا به دوران قاجار برمی‌گردد و بخشهایی از آن به دوره صفوی منتسب است. این عمارت در ابتدا متعلق به محمد حسین‌خان سپهدار بختیاری بوده که در زمان مظفرالدین شاه میزیسته، و پس از آن به تملک محمد صمیمی در آمده است. مساحت عمارت و باغ ۱۳۰۰۰ متر مربع است و درختان میوه و تزئینی در آن کشت شده.
عمارت صمیمی از نقطه نظر معماری متشکل از بخشها و فضاهایی با کاربری متفاوت است، شامل سردر ورودی با تزئینات آجرکاری و هشتی با تاق ضربی و حوضی در میانه آن، و راهروهای ارتباطی و فضاهای معماری در دو طرف و دو برج دیده‌بانی که در شمال مجموعه واقع شده. عمده مصالح به کار رفته در این بنا آجر است. با توجه به ویژگیهای فنی و سبک معماری قدمت این بخش به دوره صفوی و بیش از ۴۰۰ سال پیش باز میگردد. کوشک مرکزی هشت ضلعی با سه ایوان ستون‌دار در شمال غربی مجموعه واقع شده و مصالح اصلی به کار رفته در آن آجر است که در دو طبقه بنا شده. قسمت زیرزمین و هم‌کف متشکل از اتاق‌ها، تالارها، حوض، راهروها، ایوان‌ها، راه پله‌ها، نورگیر و بادگیر است. سقف تالارها با تکنیک تاق و تویزه بنا شده. تزئینات به کاررفته در این کوشک اغلب به آجرکاریها تعلق دارند، «تزئینات آجرکاری این بنا به دو شیوه رگ‌چین و گل‌اندازی اجرا شده و در دیوارهها، ستونها و قوسها قابل مشاهده است. همچنین تاثیر هنر و معماری غربی و کشورهای همسایه در این بنا به صورت تزئینات تلفیقی در ستونها و پایه ستونها و برخی قوسها و کنگرهها را می‌توان در کنار نوآوری‌هایی دید» (عطاریان، مومنی، بیگدلی. ۱۳۹۵).
بنای مسکونی آجری با پلان نیمه چلیپایی واقع در جنوب غربی مجموعه که در زمان محمد صمیمی ساخته شده و مشرف به باغ است، بخش دیگر حیاط مرکزی با مسیرهای دسترسی به بخش‌های مختلف باغ و یک حوض دایره شکل در مرکز آن است و علاوه بر فضاهای معماری یاد شده و باتوجه به منابع آرشیوی و تصاویر و مستندات موجود بخشهایی از کالبد اصلی مجموعه صمیمی و متعلقات آن امروزه وجود ندارد؛ مطبخ‌خانه در جنوب شرقی عمارت قرار داشته، بازارچه سرپوشیده در جنوب و بخش مسکونی اندرونی واقع در شمال عمارت صمیمی از آن جملهاند.
ارزش تاریخی- فرهنگی و طبیعی عمارت صمیمی
عمارت صمیمی نمونه باقی‌مانده ارزشمندی از معماری سنتی و همچنین فرهنگ مرتبط با باغ در شهر رامهرمز است و میراث ارزشمند تاریخی و فرهنگی این شهر محسوب می‌شود. این مجموعه که در سطح استان خوزستان بی‌همتاست و به خاطر قرارگرفتن در مسیر گردشگری استان خوزستان ظرفیت تبدیل شدن به یک مقصد گردشگری ویژه با رویکردهای مختلف را دارد. فضاهای معماری کوشک میانی این مجموعه می‌تواند به یک موزه مردم‌شناسی یا مرکز فرهنگی تبدیل شود. حال که عوامل مختلف انسانی و طبیعی از جمله توسعه شهری و ساخت‌وساز مدرن و تغییرات کلان در وضعیت باغ‌های این خطه تیشه بر ریشه معماری و بافت سنتی و باغ‌های این شهر زده، نقش عمارت صمیمی به عنوان یک مجموعه ارزشمند را در نمایاندن هر چه بیشتر سابقه تاریخی، فرهنگی و طبیعی شهرستان رامهرمز را دوچندان کرده است. درختان میوه و زینتی موجود درباغ عمارت صمیمی که بخش جدایی ناپذیر سازههای معماری این مجموعه است دارای ارزش تاریخی و طبیعی بوده آنچنان که قسمتی از هویت این مجموعه به آنها بستگی دارد و لازم است به موازات پروژههای بازبینی دورهای برای نگهداری و مرمت سازههای معماری، حفظ درختان باغ با تدابیر کارشناسانه در دستور کار قرارگیرد.
عمارت صمیمی نیاز به مرمت مستمر دارد
معاونت میراث فرهنگی خوزستان با اشاره به اینکه عمده اقدامات صورت گرفته در اثر تاریخی عمارت صمیمی مطابق الگوهای موجود بوده در گفت وگو با سایت میراث خبر گفت: در سال ۱۳۸۴ مرمت این اثر تاریخی با هدف احیا و بهره برداری آغاز گردید. عمده اقدامات صورت گرفته در این اثر تاریخی شامل مرمت حصار و باز‌سازی قسمت‌های از بین رفته آن مطابق الگوهای موجود انجام شد.
بابک حسینی افزود: کوشک میانی عمارت صمیمی با توجه به آسیب‌های بسیار به طور کامل مرمت و نظام آبیاری باغ ساماندهی شد. ساختمان‌های ورودی آن به طور کامل مرمت شد. بیشتر پوشش‌ها سبک سازی و عایق کاهگل گردید. در یک دوره کوشک میانی آن به عنوان موزه باستانشناسی و مردم‌شناسی به بهره‌برداری رسید که به دلیل عدم حفاظت فیزیکی مناسب رو به تعطیلی رفت. در حال حاضر اکثر قسمت‌های این باغ مرمت و کلیه معابر آن کف‌سازی شده است.
وی یادآور شد: این اثر تاریخی نیاز به مرمت و نگهداری مستمر دارد. در حال حاضر از منابع استانی و ملی نیز تامین اعتبار شده که به زودی عملیات مرمت و حفاظت و ساماندهی آن با هدف ایجاد موزه آغاز خواهد شد.
مقایسه تصویر هوایی سال ۱۳۳۵ (سمت راست) با تصویر ماهواره ای جدید (سمت چپ) از عمارت صمیمی(حسینی)
هشتی، حوض و طاق ضربی با تزئینات آجرکاری ساختمان شمالی عمارت صمیمی مربوط به دوره صفوی
نمونه‌هایی از تزئینات آجرکاری در عمارت صمیمی (عطاریان و همکاران، ۷۰ و ۷۲)
عمارت صمیصمی کوشک میانی مربوط به دوره قاجار
درخت کهنسال آسیب دیده بر اثر آتش سوزی
تصاویر ۱ و ۲ و ۳ نماهایی از کوشک، ۴ سفره خانه، ۵ سرسرا، ۶ نمای عمارت سردر ( حسینی)
منابع:
عطاریان. کورش ، کورش مومنی ، مریم بیگدلی،۱۳۹۵، بازشناسی ویژگی ای معماری تلفیقی در تزئینات عمارت صمیمی شهرستان رامهرمز، نشریه علمی – پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، ۶۳-۷۵.
حسینی. سارا، بررسی الگوی معماری خانه‌های تاریخی رامهرمز.
میراث خبر
