"درخزینه- مسجد سلیمان"؛ نخستین راه آهن بین شهری ایران

زمانی که در خرداد ماه ۱۲۸۷ خورشیدی (می ۱۹۰۸ میلادی) زمین میدان نفتون با فوران نفت و گاز به ضربات مته حفاری "رینولدز" پاسخ داد، حفاري در چاه نفت شماره یک مسجد سليمان به پايان رسيد، و نفت به چرخه تولید وارد شد. این در حالی بود که تا یک ماه قبل از آن دارسی و شرکایش در نامه ای به رینولدز از او خواسته بودند ادامه کار دست بکشد.
اما ميدان نفتي کشف شده به عنوان يكي از بزرگترين ميادين نفتي برای بهره برداري به سرمایه هنگفتی نیاز داشت و بخشی از این سرمایه با تاسیس شركت نفت انگليس و ايران (Anglo Persian Oil Company) در سال ۱۹۰۹ مرتفع گردید. این شرکت در صدد بر آمد برای تامین نیازهای خود از جمله نيروی انسانی، خدمات و تجهیزات، مسیری را احداث نماید.

اغلب تجهیزات مورد نیاز نفت که از بریتانیا می آمد، از خرمشهر با كشتي هاي بخار (River Steamer) كه به آنها مَركب هم مي گفتند، به اهواز منتقل می شد. انگلیسی ها برای انتقال این تجهیزات به مسجد سلیمان، مسیر "درخزینه" و شاخه آبي گُرگُر را در رود کارون، انتخاب کردند. (درخزینه در حاشیه کارون و بین اهواز و شوشتر قرار دارد). از این رو، تجهيزات در بارانداز درخزينه، بوسيله دو جرثقيل بزرگ و كوچك که با بخار کار می کردند از لنج ها پياده شده و به وسیله گاري و حيوانات باركش با عبور از مناطق سخت و دشوار کوهستانی و رودخانه ها تا مسجد سليمان حمل مي شدند.

حمل تجهیزات سنگین با حجم زیاد و آن هم با عبور از راه های ناهموار و پر پیچ و خم و تپه ماهوره ها و عبور از رودخانه با دشواری بسیار انجام می پذیرفت و مستلزم زمان زیاد بود. ضمن این که در بین راه هم بعضا تلفات مالی و جانی رخ می داد. از این رو شرکت نفت انگلیس و ایران بر آن شد راهی ایجاد نماید تا این تجهیزات راحت تر و در زمان کمتر به مقصد حمل گردند به همین سبب به فکر احداث خط آهنی بین درخزینه تا میدان نفتون ( مسجدسلیمان ) افتاد.

بنابر این در سال ۱۳۰۰ خورشیدی (۱۹۲1میلادی) شرکت نفت ایران و انگلیس، عملیات احداث خط آهنی را از منطقه درخزینه تا مسجدسلیمان شروع و در سال ۱۳۰۲ خورشیدی (۱۲۹۳ میلادی) تکمیل کرد.
طول اين راه آهن ۵۷ كيلومتر و فاصله بين دو خط ۷۶ سانتيمتر بود. در واقع تا آن زمان هرگز راه آهنی با این طول مسیر در ایران ساخته نشده بود. پیش از این تنها خط آهن شهر ری در سال ۱۳۰۵ تاسیس شده بود که ۸۷۰۰ متر طول داشت و تهران را به شهر ری متصل می کرد. راه آهن سراسری ایران هم حدود ۱۵ سال بعد یعنی سال ۱۳۱۷ به بهره برداری رسید.

برای راه آهن درخزینه به مسجد سلیمان، ايستگاه هايی در طول مسیر با هدف و ماموریت خاصی تاسیس شد. از جمله ایستگاه های "۵ مايل"، "آبگاه"، "۱۶ مايل"، "۱۷ مایل"، "۲۲ مایل"، "۲۴ مايل"، "حاجی آباد"، "تمبی"، "مالکریم"، "گچ پلنت" و "ریل وی" که ایستگاه اصلی و پایانی بود. همچنین ایستگاهی در انتهای خط با نام ایستگاه انبار خوراکی و انبار باروتی وجود داشت.
قطار در این ایستگاه ها توقف می کرد و ذغال سنگ و آب مورد نياز خود را تامين و یا مسافرانی را هم پیاده و سوار می نمود. در ایستگاه تمبی، گوگرد مورد نیاز برای حمل به آبادان و یا به خارج از کشور بارگیری می شد.

در منطقه مالکریم هم یک ایستگاه سوزنبانی وجود داشت که به منظور تامین امنیت عبور دو قطار تاسیس شده بود. در ایستگاه گچ پلنت یک کارخانه تولید گچ وجود داشت که گچ تولیدی توسط قطار بارگیری و جهت استفاده به جاهای مختلف حمل می شد.
ایستگاه ریل وی در چشمه علي مسجد سليمان نيز به عنوان محوطه انبار تخلیه کالا و تجهیزات و تعميرگاه اين قطارها مورد استفاده قرار می گرفت و در نهایت ایستگاه پایانی که به انبار خوراکی و انبار باروتی معروف بود و برای تخلیه و یا بارگیری مواد غذایی و یا مهمات مورد نیاز عملیات انفجار برای جاده سازی استفاده می شد.

این خط آهن هشت لوکوموتیو داشت که در ابتدای کار با لوکوموتیو های سبک که از هیئت واگذاری و فروش ارتش در انبار ملزومات ایستگاه راه آهن کانتارا در مصر در اختیار گرفته بودند شروع به کار نمود. (این لوکوموتیو ها در جنگ جهانی اول مورد استفاده قرار گرفته بودند). در سال ۱۹۲۵ تعداد دو دستگاه لوکوموتیو مخزن دار مدل ۰.۶.۲ساخت شرکتkerr Stuart و ۲۵ واگن از بریتانیا به این خط انتقال داده شد. و در سال های بعد لوکوموتیو های جدیدتری به این خط اضافه شد. سوخت این لوکوموتیو ها در ابتدا نفت بود ولی کمی بعد به زغال سنگ تغییر پیدا کرد.

در طول مسیر راه آهن چندین پل کوچک و بزرگ وجود داشت که برخی آثار آنها هنوز باقی مانده است. از جمله چهار پل بزرگ وجود داشت که سه تای آن در تقاطع رودخانه تمبی که فلزی بودند و یکی دیگر با دهانه های هلالی بر روی رودخانه بهلول (بتوند) که تنها آثار ستون های بتنی و یا سنگی آن مشهود بوده و به یادگار مانده در برخی از نقاط نیز آثار شن ریزی مسیر خط آهن قابل مشاهده است. ولی به طور کل مسیر از بین رفته و یا بافت مسکونی پیدا کرده است.
بين سال هاي ۱۳۲۴د تا ۱۳۲۸ هجری شمسی این راه آهن در اوج فعالیت خود بخصوص در خلال سال ۱۳۲۶د ش ماهيانه حدود ۹۸۰۰ تن كالا را جابجا ‌کرد. در خلال اين سال‌ها، احداث جاده ماشين رو، بين مسجدسليمان و آبادان نیز که در برنامه کاری قرار داشت به بهره برداری رسید، چرا که استفاده از حمل و نقل جاده ای سریع تر و کم هزینه تر بود.
خط‌آهن درخزینه- مسجد سلیمان، طي عمر ۲۷ ساله خود، بيش از يك ميليون تن کالارا جابه‌جا کرد و طي سال‌هاي اوليه راه‌اندازي آن در مناطق نفتخيز، علاوه بر كالا، مواد غذایی، مسافران را هم نقل و انتقال می داد و طی سه دهه نقش بسیار مهمی برای صنعت نفت و توسعه حوزه مسجدسلیمان ایفا نمود.

تهیه نقشه مسیر راه آهن نفت "درخزینه- مسجدسلیمان"

نقشه این راه آهن با کوشش پرویز آریان فر، سرپرست طراحی و مهندسی برق، شاغل در مدیریت مهندسی و ساختمان، شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب و با همکاری ادارات روابط عمومی شرکت ملی مناطق نفتخیز و اداره مهندسی نقشه برداری، تهیه شده است.
در واقع تاریخچه تاسیس این خط آهن در حین مطالعه و انجام تحقیقات در تاریخ صنعت نفت، مورد توجه و ترسیم نقشه آن به عنوان نخستین ریل آهنی کشور، در دستور کار قرار گرفت؛ بویژه آن که این خط به سبب اکتشاف نفت در میدان نفتون (مسجدسلیمان) تاسیس شد و در زمان خود نقش بسیار مهمی در نقل و انتقال تجهیزات نفتی داشته است.
به این ترتیب با استفاده از عکس های هوایی ماهواره ای و مراجعه به برخی از همکاران بازنشسته صنعت نفت و ساکنان قدیمی منطقه، همچنین طی چندین مرحله مکاتبه با شرکت بی پی و بررسی اسناد و تصاویر باقی مانده از آن دوران، نسبت به مسیر یابی اقدام شد.
در نهایت پس از جمع آوری اطلاعات کافی و کامل، تعیین مسیر و با هماهنگی و همکاری ادارات روابط عمومی شرکت ملی مناطق نفتخیز و اداره مهندسی نقشه برداری و طی یک عملیات پیاده روی پنج روزه و تهیه مختصات و برداشت حدود 800 نقطه آن هم با استفاده از جی پی اس و دوربین عکاسی، نقشه برداری از این مسیر پایان یافت و پس از یک سال و اندی یک نقشه جامع و کامل و با گرافیکی زیبا از مسیر خط آهن شامل طول، محل و تعداد ایستگاه ها و محل پل ها تهیه شد.
این نقشه می تواند هم به عنوان یک مرجع تاریخی و هم به عنوان یادگاری از تاریخ این صنعت برای آیندگان و نسل جوانی که علاقه مند به کسب اطلاعات و آشنایی با تاریخ صنعت نفت قرار بگیرد و با مشاهده آن گذشته را مرور کرده، تلاش ها و زحماتی را که در این راه کشیده شده است، از نزدیک لمس کنند.

با سپاس از پرويز آريانفر

پايگاه اطلاع رساني پتروميوزيم

پ.ن:

محسنیان پژوهشگر حوزه راه آهن :

پژوهشگر تاریخ راه‌آهن ایران معتقد است با آنکه کلنگ احداث راه آهن سراسری ایران در ۲۶ مهرماه سال ۱۳۰۶ به زمین زده شده است اما مستندات تاریخی دقیقی وجود دارد که نشان می‌دهد مبدأ تاریخی راه آهن در ایران، ۹ خرداد ماه ۱۳۰۴ بوده است.

ورود راه‌آهن در ایران در سال ۱۲۶۷ خورشیدی (معادل ۱۸۸۸ میلادی) با مسیر تهران شاه عبدالعظیم در ری ساخته شده است، اما این راه‌آهن با طول ۸۷۰۰ متر بیشتر جنبه نمادین و محلی داشت، نه کشوری و حتی منطقه‌ای. پیش از سال ۱۳۰۴، در ایران حدود ۷۰۰ کیلومتر راه‌آهن ساخته شد که از جمله آنها می‌توان به مسیرهایی مانند تبریز-جلفا، زاهدان- میرجاوه، رشت - پیربازار، بوشهر- برازجان و درخزینه در نزدیکی شوشتر اشاره کرد، اما باید توجه داشت که این مسیرها کوتاه با عملکردی محلی داشته ونقش کشوری نداشتند، و سرمایه‌گذاری‌ همه آنها توسط خارجی ها انجام شده بود.

ود.

این پژوهشگر با تمرکز بر ساخت راه‌آهن سراسری که در ۲۳ مهر ۱۳۰۶ (۱۵ اکتبر ۱۹۲۷ میلادی) کلنگ‌زنی شد، اظهار کرد: این پروژه با هدف اتصال مرکز کشور به دریای آزاد و ایجاد شبکه حمل‌ونقل ملی، نقش مهمی در توسعه کشور داشت. اما به مستند معتقدم تاریخ شروع پروژه راه‌آهن سراسری نباید ۲۳ مهر ۱۳۰۶ در نظر گرفته شود، بلکه باید به تاریخ تصویب مصوبه مجلس در ۹ خرداد ۱۳۰۴ برگردد، زمانی که مجلس تصویب کرد مالیاتی ویژه بر قند، شکر و چای برای ساخت راه‌آهن وضع شود. این نشان می‌دهد که برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌های اولیه برای راه‌آهن در ایران از سال ۱۳۰۴ آغاز شده است

راه آهن سراسری ایران به دلیل اهمیت تاریخ‌اش در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

۹ خرداد ۱۴۰۴ به طور دقیق ۱۰۰ سال از آغاز ماجرای خط سراسری راه آهن ایران می‌گذرد.

منبع:ایسنا