زنان در نگاره‌های دوران باستان خوزستان

*مجتبی گهستونی*

نتیجه تصویری برای اشکفت

اهواز ـ ایرنا ـ خوزستان با وجود اقوام مختلف، كلكسیونی از فرهنگ‌های مختلف است كه زنان در شكل دادن آن تاثیر شگفت انگیزی داشته و دارند.

مشاهده نقش برجسته‌های متعدد در ارتفاعات خوزستان از زنان، همچنین وجود سردیس ها، مجسمه‌ها و پیكرك‌هایی كه به زنان اختصاص دارد، وجود یك مجسمه نیم تنه تاریخی از یك زن در آرمستان‌های شمال خوزستان، وجود داستان هایی تاریخی كه نقش اصلی آن را زنان بازی می كنند، وجود نقوش اشیا زنانه بر روی سنگ مزارهای تاریخی خوزستان، تولید انواع صنایع دستی و حضور فعلی و البته پرقدرت زنان در صحنه های اجتماعی و اداره كانون گرم خانواده ایرانی همه گواه از نقش بی بدیل زن از گذشته تا به امروز دارد.
برای هر انسانی كه در زمانه كنونی زندگی می كند آشنایی از احوالات انسان های تاریخی جالب توجه است. این كه زنان در دوران كهن امورات خود را چگونه سپری می كردند و نگاه مردان به زنان چگونه بوده است و نظرات خود را چگونه بیان می كردند یا در تصمیم گیری ها چه نقشی داشتند تنها بخش اندكی از پرسش هایی است كه به ذهن خطور می كند.
با نگاهی به مهرها، سردیس‌ها، سنگ نگاره ها و برخی اشیا می توان به گوشه ای از نقش زن در دوران باستان پی برد. از مهری با تصویر كه در یك روی تصویر زن و مردی در لباس ایرانی و در روی دیگر زنی نشسته پرنده ای را برای بازی به دخترش می دهد. یا در نقاشی كه ملكه مادر از اولین هزاره قبل از میلاد تا نگاره ای از سنگ آهك كه نشانه زنی در جامعه ی ایرانی را نشان می دهد یا سرمه دان های برنزی كه به شكل زنی با لباس چین دار هخامنشی و البته مهر زنی با لباس چین دار ایرانی و یا زنی ایرانی در حال پذیرایی نشانه هایی از موقعیت زن را نمایان می كند.
در دوره‌هایی نقش اجتماعی زنان برجسته و در دوره هایی هم مدیریت زنان در امور خانه جایگاه خاص خود را داشته است. نقش اجتماعی زنان در ایران پیش از ورود آریایی ها به فلات وسیع و گسترده در آثار باستانی ثبت شده است. در حدود 10 هزار سال پیش از میلاد، در عصر شكارگری، زنان نگهبان آتش و احتمالا سازنده ابزار بوده اند در طول هزاره های هشتم و هفتم پیش از میلاد، زنان از چنان نقش های متنوعی در امور زندگی برخوردار بودند كه جنبه الوهیت پیدا كردند و به صورت نماد پرستش در آمدند.
در هزاره پنجم قبل از میلاد، زنان در كارهای سفالگری، كشاورزی و بافندگی فعال بودند و در اواخر هزاره دوم قبل از میلاد میوه چینی، شیردوشی و دام پروری در زمره كار زنان محسوب می‌شد تا در این دوران مادرسالاری پایه سازمان اجتماعی بود. در دوران مادرسالاری، شوهران به خانواده زنان ملحق می‌شدند و این زنان بودند كه به فعالیت‌های تولیدی سامان می‌دادند. (زن در ایران باستان/ فروغ علیزاده/ نشر شورآفرین 1392)
در هنر دیوانی هخامنشی تصاویز زنان به كار نرفته است. فقط تعداد محدودی نقش حكاكی شده هخامنشی از نیم رخ زنانی با موهای بلند بافته شده یا فر به دست آمده است. با این حال نمی توان هنر ایلام زنان را نمی توان نادیده گرفت. در آثار شناخته شده ای چون مجسمه بزرگ برنزی ملكه ناپیراسو، نقش برجسته زنی رسینده، نقش برجسته های صخره ای مالمیر و روی مهرهای استوانه ای می توان نقش زنان را دید. با این حال هنر صخره ای الیمایی عملا تصاویر زنان را نشان نمی دهد. البته برخی كارشناسان یكی از دو فرد سمت چپ شاهزاده لمیده بر تخت در تنگ سروك را یك زن می دانند.
گنجینه درون یك آرامگاه كه در سال 1901 ضمن كاوش های باستان شناسان فرانسوی در جنوب شرقی تپه آكروپل شوش در عمق شش متری یك تابوت برنزی به دست آمد درون این تابوت چند نوع ظرفهای مرمرین و 2 بشقاب گرد نقره و یك گردن بند طلایی بسیار نفیس و طرق زرین آراسته به جواهر و دو بازو بند و دو تكه دیگر جواهر بود كه به موزه لوور منتقل شد. از وجود دو سكه درون مقبره و اندازه خشت های خام اطراف آن گور و طرح و نقوش اشیا پیدا شده معلوم گردید كه جسد و دفینه همراه آن مربوط به سده چهارم پیش از میلاد است و بر حسب تشخیص كاوشگران، جسد زنی از شاهزادگان و یا سرداران بوده است. زیرا هیچ سلاحی كه معمولا همراه سرداران و شاهزادگان دفن می نمودند در این مقبره نبوده و به غلاوه استخوان های ظریف و كوچك است. (شوش بهشت شهرهای ایلام / عباس قدیانی / انتشارات فرهنگ مكتوب)
امروزه از یك تندیس مهم یك زن در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود كه از آن به عنوان تندیس مفرغی ناپیرآسو نام برده می شود توسط ژاكوب دو مورگان در حفریات شوش در غرب استان خوزستان كشف شد.
تندیس ناپیرآسو همسر اونتاش ناپیریشا پادشاه ایلام یكی از آثار به جا مانده از تمدن ایلام است كه قدمت اثر به 1250 سال پیش از میلاد باز می‌گردد. این تندیس كه با لایه‌ای از مس و طلا روی قالب برنزی ساخته شده، حدود 130 سانتی‌متر ارتفاع، 70 سانتی‌متر عرض و 1750 كیلوگرم وزن دارد. به گفته دكتر پییر آمیه، متخصص تمدن ایلامی درموزه لوور درباره این مجسمه چنین گفته است: این تندیس نه تنها اثری هنری بلكه نقطه اوجی در هنر ریخته گری مفرغ است كه حضور صنعتگرانی فوق العاده ماهر و چیره دست را در سرزمین ایلام نشان می دهد. این مجسمه بزرگ ترین اثر فلزی متعلق به شرق باستان است كه حتی در مصر، بابل وآناتولی هم نظیر آن دیده نشده است. این تندیس اثر هنری بسیار با اهمیتی است كه به قصد بزرگداشت و تكریم شهبانوی ایلامی ساخته شده و در واقع ارزش و اعتبار زن را نشان می دهد.
روی دامن حاشیه‌دار این مجسمه، نام ملكه و خدایان بزرگ شوش به خط میخی عیلامی حك شده‌است. در دست چپ ملكه انگشتری وجود دارد كه احتمالا حلقه عروسی او می‌باشد. تندیس ناپیرآسو در موزه لوور نگهداری می‌شود. تندیس توسط ژاكوب دو مورگان، باستان‌شناس فرانسوی، در سال 1903 كشف گردید.
یكی از نكته های حائز اهمیت گوشش ملكه ناپیرآسو، نوشته های حاشیه دامن این تندیس از زبان این بانو است كه چنین آمده‌است: 'من ناپیرآسو همسر اونتاش ناپیریشا هستم. هر كس كه بخواهد مجسمه مرا تصرف كند، هر كس كه بخواهد آن را درهم بشكند، هر كس كه این كتیبه را خراب كند و یا نام مرا پاك كند، باشد كه مورد غضب خدایان اینشوشیناك، نپ ایریشا و كیریریشا قرار گیرد و نام و نسلش از میان برداشته شود.'
در شمال خوزستان و در كوهستان جنوبی شهر ایذه آثار یك اشكفت كه نام سلمان را بر آن نهاده اند، نقش برجسته هایی وجود دارد كه نگاره هایی از زن هم بر آن نمایان است. اولین نقش برجسته اشكفت سلمان نیایش هانی پادشاه محلی آیاپیر به همراه وزیرش شورترورو و خانواده او است. شاه در جلو ایستاده و همگی آستین كوتاه بر تن دارندو بدون كفش هستند در این میان زن هانی به نام هوهین یا آماتنا پشت وزیر ایستاده است.
***اشكفت سلمان‎
در نقش برجسته شماره 2 اشكفت سلمان، هانی پادشاه محلی به همراه همسر و پسرش ایستاده است. در حالت ایستادن آنها احترام دیده می شود. حالتی كه همسر هانی دارد همانند حالتی است كه مجسمه 1800 كیلوگرمی به دست آمده از شوش ناپیراسو همسر پادشاه ایلام میانه اونتاش گال دارد. تصویر نقش زن با وقار نشان از اهمیت زن در دوران ایلامی دارد. سه سنگ نبشته بر پوشاك نیایشگران وجود دارد.
از دیگر سنگر نگاره هایی كه تصویر مشخصی از یك زن را نشان می دهد و در موزه لور فرانسه در معرض نمایش است به سنگ‌ نگاره زن ایلامی و ندیمه اختصاص دارد كه در چغازنبیل شوش یافت شده است.
این سنگ نگاره ی زن ایلامی و ندیمه از برترین آثار باستانی متعلق به این تمدن می باشد كه توسط ژاك دو مورگان كه باستان‌شناس و محقق فرانسوی است، پیدا شده است كه قدمت آن به سده ی هفتم و هشتم پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد.
از این سنگ نگاره به عنوان تصویری نمایان از آداب و رسوم تمدن ایلام و ارزش زن در آن دوران نام برده می شود. در این اثر هنری زیبا زنی ایلامی به تصویر كشیده شده است. تصویر این زن با جزئیات و ظرافت نگاشته شده است، به گونه ای كه به زیبایی موهایش را آراسته، روی چهار پایه ای نشسته و در حال نخ ریسی می باشد، رو به رویش بر روی میز غذا گذاشته شده است كه كاملا مشخص است آن غذا ماهی است، ندیمه ی این زن پشت او ایستاده و او را باد می زند. گفته می شود كه این سنگ نگاره تاریخی كاربرد تزئینی و یادبود داشته و از سنگ بیتومین در ابعاد 930 در 130 میلی متر ساخته شده است.'


منبع :ایرنا